‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Hozirgi  kunda  bu  gazeta  nafaqat 
Misrda,  balki  butun  Yaqin  Sharqda  eng  nufuzli  nashrlardan  hisoblanadi. 
Ingliz  tilidagi  «Ijipshn  gazett»  nashri  esa  1880-yili  tashkil  etilgan.  G rek 
tilidagi  «Taxidromas  Egiptes»  (M isr  kureri)  kundalik  gazetasi  1882-yildan 
boshlab  chiqayapti.  Fransuz  tilidagi  kundalik  «Progre  ejipsen»  (M isr 
taraqqiyoti)  gazetasi  1890-yildan  nashr  qilinib  kelinmoqda.  Arab  tilida 
chiqadigan  adabiy  jum al  «Al-Hilol»  (Yarim   oy)  esa  1895-yildan  buyon 
chop etiladi.

Alohida  davlat  hisoblangan  Vatikan  shahrida  1861-yildayoq  gazeta 
chiqarish  yo‘lga  q o ‘yiIgan.  «OccepBaroe 
poMaHo» 
(Rim lik  sharhlovchi), 
gazetasi  shulardan  bin  bo‘lib,  u  siyosiy-diniy yo‘nalishga  ega edi.
Xulosa  qilib  aytganda,  XIX  asrda  matbaa  texnikasining  taraqqiy etganligi 
m atbuot  ra\Tiaqida  asosiy  poydevor boldi.  Bu texnologiyalar rivoj  topib,  tako- 
millashgani  sari  gazeta,  jum al,  kitob  va  boshqa  matbaa  mahsulotlarini  ishlab 
chiqarish  ham sifat,  ham  m iqdor jihatidan rivojlanib boraverdi.
X V  
bob.
  XIX  ASRDA  DUNYO JURNALISTIKASI 
¡-/as/.
  Yevopada  umumiy  ijtimoiy-siyosiy vaziyat  va jurnalistika
XIX  asrda  Yevropadagi  siyosiy  hayot  shiddatli  kechdi  deyish  mumkin. 
Asm ing  birinchi  yarm ida  ko‘plab  mamlakatlarda  manufakturalardan 
mashinalashgan  fabrikalarga  o ‘tish  jarayoni  boshlanib  ketdi.  0 ‘sha  payt- 
larda  jam iyatda  feodal  tuzum i  hukm   surardi,  ijtimoiy  kamsitish  ko'pincha 
milliy  kamsitishga  aylanib  ketdi.  Ayni  shu  davrlarda  odam larda  ozodlik, 
tenglik,  o ‘zlikni  anglash  va  ijtim oiy  haqiqat  uchun  kurash  ehtiyoji  kuchaya 
boshladi.  Ushbu  jarayonlar  barobarida  sinfíy,  millatlararo  va  boshqa 
m ojarolar  ham  yuzaga  keldi.  Bu  esa,  o ‘z  navbatida,  millatchilik va  ijtimoiy 
g ‘oyalarning  avj  olishiga  sabab  bo‘ldi.
1848— 1849-yillarda  Yevropaning  Fransiya,  Avstriya,  Germaniya, 
Italiya  kabi  ko‘plab  daviatlari  inqilobiy  harakatlar  markaziga  aylanib  qoldi. 
U shbu  q it’a  tarixidan  kelib  chiqib  aytish  mumkinki,  milliy  tiklanish 
harakatlari  hall  hech  qachon  bu  darajagacha  yetmagan  edi.  Yevropaning 
turli  burchaklarida  bo‘lib  o ‘tgan  inqilobiy  chiqishlar  har  xil  tus  olgani  va 
turli  natijalar  bilan  yakunlangani  tabiiydir.  Cluuiki  ularda  ishtirok  etgan 
xalqlarning  taqdiri  bir  xil  em asdi,  lekin  bir  narsa-butun  Yevropa  inqiîoblar 
og'ushiga  ch o ‘mganligi  aniq  edi.
XIX  asr  siyosiy  jurnalistikasini  yaxshiroq  tushunish  maqsadida  biz 
tarixiy  voqealarni  xronologik  tarzda  va  keng  o'rganishdan  tiyilib,  shu 
davrdagi  matbuot  rivojining  m uhim   yo'nalishlariga  teranroq  nazar  tash- 
laymiz.
Bu  davrda jum alistikaning  davlatlar va  xalqlar  ijtimoiy  hayotiga  ta ’siri 
anch a  kuchaydi.  Misol  tariqasida  Yevropaning  taraqqiy  etgan  davlatlaridan 
biri  b o ‘lgan  Fransiyani  olam iz.  Asr  boshlarida  mamlakatda  matbuot 
m onarxiya  bilan  kurashish  vositasiga  aylanib  qolgan  edi.  Binobarin,  30- 
yillarda  Lui  Filipp  legitimistlar  va  respublikachilar  bilan  kurashishga  katta 
e ’tib o r  qaratdi.  Ayniqsa,  ikkita  qonuniy  guruhga  birlashib  oigan  respub­
likachilar uning uchun  haqiqiy bosh  og‘riqqa aylandi.
Buijuaziya  respublikachilaridan  iborat  birinchi  guruh  A.  Marrast  bosh- 
chiligidagi  «Natsonal»  gazetasi  atrofida  uyushgan  edi.  Unda  ko‘proq 
savdogar  va  tadbirkorlaming  manfaatlarini  ko‘zlovchi  hamda  Fransiya 
respublika sifatida  e’lon  qilinishiga  da’vat etuvchi,  saylov  huquqi,  ichki bozor  * 
aylanmasini tartibga solishga chaqinivchi va shunga o'xshash  maqolalar chop 
etilardi.  Ushbu gumli a ’zolari  ijtimoiy islohotlarga qarshi edi.

Q at’iyroq  kayfiyatdagi  respublikachilaridan  tashkil  topgan  ikkinchi 
guruh  bosliida  advokat  A.  Lediyu-Rollen  turgan  bo'lib,  ular  «Reforma» 
nomli  gazeta  atrofida  birlashdilar.  Mazkur  gazeta  umumsaylov  huquqi, 
ijtimoiy-iqtisodiy  îslohotlarning  aniq  dasturlari  bilan  ishchi  xizmatchilar 
orasida  katta  hurmat  qozongan.
Matbuotda  yagona  milliy  davlat  tuzish  g'oyasi  ham  o ‘z  aksini 
topayotgan  edi.  Germaniyaga  murojaat  etaylik.  1848-yiining  l-aprelidan 
Berlin  shahrida  chiqa  boshlagan  «National  Zeitung»  gazetasi  mamlakat 
xalqining  huquq  va  erkinliklarini  ta ’minlovchi  Konstitutsiya  qabul  qili- 
uishiga  katta  hissa  q o ‘shdi.
Yangi  gazeta  o ‘zining  biriachi  sonida  «Bizning  maqsadimiz  G er- 
maniyani  Sharq  va  G ‘arb  hayiqadigan  birlashgan  kuchli  davlat  sifatida 
ko‘rishdir.  Tashqi  havfsizlik  va  kuchli  davlatchilik,  bizningcha,  har  bir 
xalqning  hunarmandchilik,  qishloq  xo‘jaligi  va  ishchilarni  rivojlantirshga 
bo‘lgan  inlilishiga  bogliq.  Biroq  xalqning  kuchi  uning  to'laqonli  siyosiy 
savodxonligi  bilan  chambarchasdir»,  degan  shiorni  ilgari surdi.
Ta’kidlash  kerakki,  «National  Zeitung*  milliy  davlatchilik  g‘oyalarini 
asosiy  maqsad  qilib  olgan  edi.  Gazetaning  siyosiy  boMimiga  yosh  iqtidorli 
doktor  Fridrix  Sabel  boshchilik  qilardi.  Feleton  bo'lim ida  Fedor  Myugge 
va  Eduard  Tempeltey,  keyinchalik  esa  Karl  Frensellar  o 'z   maqolalari  bilan 
ishtirok  etishi  mamlakatlarining  ko'pchiligida  chet  davlatlar  mustam- 
lakachiligiga  qarshi  milliy tiklanish  kurashida  m atbuotning o ‘m i  beqiyosdir. 
Italiyada  Avstriya,  Ispaniya  mustamlakachiligiga  qarshi  kurash  harakati 
(1780-1870)  Risordjimento  (Tiklanish)  nom ini  oldi.  Respubiika  g'oyasini 
singdinivchi  bir  qator  nashrlar  vujudga  keldiki,  ular  orasida  «Оссерваторе 
дела  република  италяна»  va  «Когтеre  Milano»  gazetalari  alohida  ajralib 
turardi.  0 ‘z  navbatida,  ular jamoatchilik  orasida  vatanparvarlik  kayfiyatlari 
kuchayishiga  ham  zamin  varatgani  shubhasiz.
Turli  xalqlaming  o 'z   liuquqlari  uchun  kurashida  ham  matbuotning 
o ‘mi  ahamiyatlidir.  Grek,  yahudiy,  serb,  bolgar  va  boshqa  xalqlar  musta- 
bidchilikdan  aziyat  chekar  edi.  Asr  oxirlarida  Usmonlilar  imperiyasida 
sodir  bo‘lgan  voqealar  ham  bunga  yorqin  misol  bo'la  oladi.  «Armeniya», 
«Ayastan»,  «Gnchak*  gazetalarida  o ‘z  fikr  va  maqsadlarini  ifoda  etgan 
arman  vatanparvarlari  sulton  Abdul  Hamid  II  da  katta  xavotir  uyg‘otar edi. 
Milüy  o'zlikni  tanish  yo'lida  tashkil  etilgan  har  qanday  siyosiy  tadbir 
harbiy  Armaniston  hokimlari  tomonidan  bartaraf etilardi.  Chunki  ayni  shu 
voqealar  Usmoniylar  saltanati  birdamügiga  tahdid  solib  turardi.  Abdul 
Hamid  buyrug‘i  bilan  matbuotda  «Armeniya»,  «Makedoniya»  kabi 
geografik  atamalarni  ishlatish  taqiqlab  qo'yildi.  Harbiy  Armanistonning 
Vana,  Erzurum  va  boshqa  markazlarida gazeta  chiqarishga  umuman  ruxsat 
berifmasdi.  Shunday  bo‘isa-da,  harbiy  A rm anistonda  o'sha  yiliarda  «Ayk», 
«Droshak»  va  boshqa  gazetalar  o'quvchilariga  yetkazib  turilardi.  Jenevada 
esa.armanlar  «Amaynk»  nomli gazetasini  bosib  chiqarishar edi.  1
1 «Independent»,  1884.  Ne6,  37-bet;  «Le semafor de  Marselb»,  1890 yil
2  dekabr,  «Deyli  nyus»,  1890,  № 1,  2-bet;  Londonda  chiqadigan  «Tayms»,  1890, 
№221-222 va boshqalar.

A nnan  m uam m osiga  bag‘ishlab  Nyu-York,  M arsei  va  London  mat- 
buotida  tez-tez  m aqolalar chop  etilardi.  1894— 1896-yillarda  arman  xalqiga 
nisbatan  qo‘llanilib,  300  ming  kishi  hayotiga  zom in  boMgan  ommaviy 
terror  voqeasi  G ‘arb  nashrlarida  aloliida  o ‘rin  egalladi.  Ushbu  hunrezlik 
turklar tom onidan  arm an  xalqiga qarshi genosid  sifatida baholandi.
XIX  asrda  Y evropada  noqonuniy  nashrlar  ko‘payib  bordi.  Jumladan, 
D.  M adzinining  «D ei  e  popoIo»,«Djustísía  e  liberta»  kabi  vatanparvarlik 
ruhidagi  nashrlari  ju d a   m ashhur  edi.  Angliya  davlati  xalqaro  jamoatchilik 
munosabatlari  m arkaziga  aylandi.  U   XVIII  asr  oxiri  va  XIX  asr  bosh- 
laridagi  urushlarda  b ir  qator  yutuqlami  q o ‘lga  kiritib,  ko‘p  yiilarga 
Yevropada  ta ’sir  kuchini  oshirdi.  Ishlab  chiqarishdagi  muvaffaqqiyatlari 
xalqaro savdo-sotiqda ham   ustunlikka  imkon berdi.
Nisbatan  siyosiy  barqarorlik  va  shaxs  erkinligi  kafolotlari  tufayli  bu 
davlatda  Yevropanining  boshqa  qismida,  xususan,  Ispaniyadan  Rossiya- 
gacha  bo‘lgan  m am lakatlarda  tazyiqqa  uchrayotgan  mafkuraviy  siyosiy 
harakatlar  panoh  topdi.  Mag'lubiyatga  uchragan  bir  qator  inqilobiy 
harakatlaming  yetakchilari,  jum ladan,  L.  Koshut,  D.  Madzini  Londonda 
qo'nim   topishdi.  A.  G ersen  «Kolokol»  gazetasi  nashrini  yo‘lga  qo‘ydi, 
V.  Gyugo  esa  u   yerdan  N apoleon  III  tuzumiga  qarshi  kurash  olib  borardi. 
Yevropaning  noqonuniy  matbuoti  haqida  so‘z   yuritganda,  aynan  G er- 
senning  «Колокол»  nashrini  eslash joiz.  Senzuradan  tashqaridagi  btrinchi 
nashr sifatida  u   nafaqat  muhojirlar doirasida,  balki  Rossiyantng o'zida  ham 
katta  mu vafiaqiyatlarga  erishdi.  Dunyo  miqyosida,  ayniqsa,  Fransiya, 
Germaniya,  Italiya  kabi  mamlakatlarda  senzura  masalasi  o 'ta  murakkab 
bo'lgan  bir  paytda  «Колокол»п1вд  hurmati  va  salohiyati  nihoyatda  yuqori 
edi.  Yevropada  m uxolif  kayfiyatdagj  nashrlar  orasida  yuksak  jurnalistik 
m ahorat  va  yuqori  professionallik  bobida  ham   «Koлoкoл»ga  yetadigani 
topilmasdi.
XIX  asm ing  o ‘rtalari  q it’adagi  firqalar  harakatlarining  faollashuvi 
bilan  xarakterlidir.  1846-yilda  Parijda  partiya  nashriyotlarining  soni  26  tani 
tashkil etgan  bo‘lsa,  1848—1851-yiilarga  keíib,  ular  789 taga yetdi.
Yevropa  tarixining  eng  yangi  davri jurnalistikada  har  tom onlam a  o ‘z 
aksini  topdi.  V oqea-hodisalarning  xabarchisigina  bo‘lishdan  qoniqmagan 
gazetalar  siyosiy  g ‘oyalam i  ilgari  surib,  jam oatchilik  fikrining  ifodachisiga 
liam  aylanishdi.  M azm un  va  mohiyatiga  ko‘ra  salohiyatliroq  hisoblangan 
nashrlar  ko'pincha  shu  jam oatchilik  fikrini  shakllantiradigan  vosita  ham 
bo‘lib  qolishdi.  Ayni  ushbu  jihati  bilan  m atbuot  davlatlar  hayotining 
ajralmas qismiga  aylandi.
Ko‘plab  siyosiy  guruhlar  faoliyat  yuritayotgan  bir  paytda  konser- 
vatorlar-mavjud  tu zu m n i  q o ’Uash,  liberallar-tadbirkorlar  manfaatlarini 
himoya  qilish  va  bozor  munosabatlarini  joriy  etish,  islohotparvarlar-ja- 
miyatda  tub  burilishlar  yasash,  radikallar-bu  o ‘zgarishlami  qat’iyroq 
hayotga  tatbiq  etish,  dem okrat  va  respublikachilar-monarxiyani  ag‘darish 
va  mamlakatni  respublika  deb  e’ton  qilish  yo'lida  kurash  olib  bordilar. 
Sotsial-dem okratlar  ishchilar  flrqasi  o'laroq  m ehnatkashlam ing  manfaat- 
larini  himoya qilar edi.

H ar  bir  partiyaning  o ‘z  matbuot  vositasi,  xabar  berishning  o ‘ziga  xos 
usiubiari,  auditpriyaga  ta ’sir  o ‘tkazish  yo'llari  bor  edi.  Bu  m a’noda 
«Times»  va  «Daily  Telegraph»  konservativ  ruhdagi  gazetalar  edi.  Masalan, 
Italiya  respublikachilari  «Djomale  del  popolo»  (Xalq  gazetasi)  va  «Италия 
дел  пололо»  (Xalq  ïtalyan  gazetasi)  kabi  kundalik  nashrlariga  ega  edi. 
«Nyus  Kronîkal»  ham  liberallann  qoilab-quw ailadi.
Maqsad  hamda  vazifalari,  m azmun  va  mohiyati  jih atid an ,  albatta, 
siyosiy  nashriar  boshqalardan  keskin  farqlanar  edi.  Angliyaning  «Moming 
kronikl»,  Avstriyaning  «Presse»  gazetalari  misolida  bu  farq  yaqqol  ko'zga 
tashianadi.  «Neue  Preussische  Zeitung»  esa  nemts  gazetalari  ichida  ajralib 
turardi.  1848-yilning  16-iyunida  tashkil  qilinib,  «inqilobiy  harakatlarga 
qattiq  zarba  berishni»  o ‘z  oidiga  maqsad  qilib  qo'ygan  va  birinchi 
m uharriri  German  Vagner  bo'lgan  ushbu  gazeta  xodim lari  orasida  Bis­
mark,  Kleyst-Resov,  Shtai,  Genrix  Leo  va  boshqa  siyosiy  nam oyondalar 
bor  edi.  Gazeta  har  qanday  ozodlik  harakatiga  qarshi  chiqib,  fon  Radovis 
siyosatini,  Avstriya vaziri  fon  Bax  islohotlarini  qattiq tan q id   ostiga  olar edi.
Siyosiy  jarayonlarda  cherkov  birlashmalariga  qarashli  nashriar  ham 
faol  ishtirok  etdi.  1871-yilda  m adaniy  kurash  avj  oigan  davrda  tashkil 
etilgan  «Zentrumspresse»  katolik  matbuoti  markazi  bunga  misol  bo‘la 
oladi.  Katolik jumalistikasining  namoyondalaridan  yana  biri  Dyusseldorfda
1878-yilda  tashkil  topgan  «Katolik  matbuotni  qo‘U ab-quw atlash  Avgustin 
ittifoqi»dir.  Awal  katolik  matbuotning  yetakchi  o ‘rinlarida  «Germaniya 
gazetasi»  turgan.  Keyinchalik  doktor  Iosif  Kardaun  boshchiiigidagi  «Kol- 
nishe  VolkszeitungV  gazetasi  hajmi,  mazmuni  va  sifati  jih atid an   ilgarilab 
ketdi.  U  Germaniya  g‘oyalarini  ilgari  surib,  boshqa  nashriar  bilan  ochiq- 
oydin  ziddiyatlarga  borardi.  Italiyaning  har  bir  shahrida  islohotlaming 
raqiblari  ham  o 'z   gazetalariga  ega  edilar.  Bunga  Vatikan  nashri  bo‘lgan 
«Оссерватор  Романо» gazetasini  misol  keltirish  m um kin.
Siyosiy  nashriar  ravnaqiga  ijtimoiy-iqtisodiy jih atlar  ham   o ‘z  ta ’sirini 
o'tkazdi.  Qog'oz  ishlab  chiqarishning  rivojlanishi,  transatlantika  kabelining 
o'tkazilishi,  fotografiya,  mikrofon,  telefon,  yangi  bosm a  mashinalarining 
ixtiro  qilimshi,  harf  terishning  mexanizatsiyalashuvi-bulaming  barchasi 
jumalistikaning  yanada  haqgo'yroq,  tezkorroq  va  sîfatliroq  bo‘lishiga 
sharoit  yaratdi.  Gazetalarning  telegraf xizmatidan  foydalanishi  esa  axborot 
manbalarining ortishiga  olib keldi.
Ana  shunday  imkoniyatdan  bahramand  bo‘lgan  yirik  nashrlardan  biri 
«National  Zeitung»  gazetasidir.  U  Bemgard  Volfning  telegraf  b o ‘limi 
yordamida dunyoning turli  burchaklaridan tezkor axborotlam i chop  etishga 
muvaffaq  bo‘lardi.  Gazetalarning  imkoniyat  doirasiga  telegrafning  qo'shi- 
lishi  ularning  jamiyatda  tutgan  o ‘rni  hamda  vazifalarini  birm uncha  o ‘z- 
gartifdi.
Ushbu  davmi  o ‘rganish  jarayonida  OAVga  davlat  ta ’sirini  ham 
nazarda  tutish  kerak.  Bu  ta’sir  iqtisodiy,  huquqiy  va  mafkuraviy  ko‘ri- 
nishda  o‘z  aksini  topdi.  Jurnalistikaning  tez  sur’atlarda  rivojlanishi  va 
m a’lum  m a’noda  jamiyatga  o'tkazayotgan  ta ’siridan  m atbuotga  nisbatan 
o ‘ziga xos  siyosatga ega bo‘lgan  birinchi  davlat  arboblaridan  N apoleon  o ‘zi

bilganicha  foydalandi.  Uning  fikricha,  matbuot  polk  va  diviziyalar  o ‘mini 
bemalol  egallay  oladi.  Shu  m a’noda  aynan  Napoleon  m atbuotni  siyosat 
o ‘tkazish  quroliga  aylantirgan  birinchi  hukmdorlaidan  hisoblanadi.
1800-yil  17-yanvar  kuni  Parij  va  uning  yaqin  atrofida  chop  etilayot- 
gan  73  ta   gazetadan  60  tasini  yopish  haqidagi  ko‘rsatma  Napoleonning  ilk 
qarorlaridan  b o ‘ldi.  Rasman  senzura  yo‘q  deb  hisobiansa-da,  «Matbuot 
bo‘limi*  n om li  maxsus  organ  joriy  etildi.  Buning  natijasida,  birinchidan, 
gazetalarning  keskin  tanqidiy  ruhdagi  maqolalarni  chop  etishga  ishtiyoqi 
pasaydi.  Ikkinchidan,  har  qanday  nojo‘ya  mavzudagi  material  bosilgan 
gazetani  tarqatilishidan  ancha  oldin  musodara  etish  taomilga  kirdi. 
U chinchidan,  gazetalarda  yoritilayotgan  mavzularga  nisbatan  m as’uliyat 
ortdi.
1803-yilda  Adliya  vazirligi  qoshida  maxsus  ko‘rik  komissiyasi  ish 
boshladi.  «M oniteur»  gazetasi  Napoleonning  jarchisiga  aylandi.  «Gazeta 
m uharririariga  tayinlab  qo'yingki,  m en  hech  qachon  gazetalarimda  mening 
m anfaatlarim ga  qarshi  chiqilishiga,  zaharli  maqolalar  chop  etish  yo‘l 
qo‘ym aym an.  Bir  kunm as-bir  kun  og‘izlarini  yumib  qo‘yishim  m um - 
kinligini  bilib  q o ‘yishsin*,  der  edi  Napoleon.  U  1805-yilning  7-avgustidan 
e ’tiboran  soliq,  shtem pel  yig'imlari  va  boshqa  tadbirlar  orqali  gazetalarça 
iqtisodiy bosim   o 'tk aza  boshladi.  1807-yil 6-noyabrda  esa siyosiy  maqolalar 
chop  etilishi  um um an  taqiqlandi.  Bunday  maqolalarni  faqatgina  «Moni- 
teur*da joylashtirish  mumkin edi.
1820-yilda  Parijda  chiqarilayotgan  gazetalar  haqidagi  dekret  loyihasi 
tasdiqlandi.  U nga  ko‘ra,  mamlakatda  siyosiy  va  ichki  ahvol  haqida  axborot 
beruvchi  gazetalar  soni  uchtadan  ortmasligi  kerak edi;  1811-yilning  1-yan- 
varidan  boshlab  «Journal  de  I  Empire*,  «Le  Publiciste*  va  «La  G azette  de 
France*  shunday  gazetalar  sifatida  belgilandi;  endi  feleton  bo‘lmas!igi, 
nashrlar  esa  haftada  uch  marta  chiqarilishi  kerakligi  ko'rsatiidi1.  Hattokii 
islohotlarga  qarshi  chiqadigan  avstriyalik  jum alist  G ents  ham  o ‘z  d o ‘sti 
M etternixga  yo'llagan  xatida  m atbuotga  nisbatan  nohaq  siyosat  quyish- 
qondan  chiqib  ketayotgani  haqida  yozdi2.
K eyinchalik,  XIX  asrning  60-yillarida  Bismark  ham  xuddi  shu  y o in i 
qo‘llashga  urindi.  Germaniyada  pruss  byurokratiyasini  nemis  jam oatchi- 
ligiga  singdirishga  uringan  va  pinhona  ravishda  davlatdan  moddiy  yordam 
olib  turadigan  «sudraluvchan*  m atbuot  vujudga  keldi.  Bir  paytlar  muxo- 
lifatda b o ‘lgan  gazetalar  hukumat  siyosatining  kuychisiga  aylanib  qoldi.
1862-yilda  Avgust  Bras  tom onidan  tashkil  etiiib,  awaliga  demokratik 
va  Buyuk  Gei-maniya  g‘oyalami  ilgari  surgan  «Norddeutsche  Allgemeine 
Zeitung»  gazetasi  Bismark ta ’siri  ostiga  tushib,  konservativ partiya  organiga 
aylanib  qoldi.  Jirardenning  «Lya  Press»,  «Jurnal  de  Deba*  nashrlari  qatori 
ushbu  gazeta  ham   yashirincha  ravishda  hukumat  yordamini  olish  evaziga 
pruss  m onarxiyasi  boshchiligida  yagona  milliy  davlat  tuzilishini  m a’qullab, 
har qanday  inqilobiy harakatlami  qoralashga o ‘tib oldi.
1 Тарле  E.B.  Печать  во Ф ранции  при  Наполеоне  I.  М.:  1913,  14-е.
2  0 ‘sha joyda,  15-бет.

Shunday qiiib,  XIX  asr boshqariladigan  va  soîib  olinadigan  matbuotni 
yuzaga  keltirdi.
Ushbu  davr jumalistikasiga  xos jihatlardan  yana  b in   uning  oqsuyaklar 
hamda  o'rta  va  past  tabaqalar  uchun  nashrlarga  b o ‘linganligidir.  Bu 
holatni,  ayniqsa,  Buyuk  Britaniya  misolida  kuzatish  m um kin.  Mamlakatda 
m atbuot  va  hukum at  o'rtasidagi  munosabatlar  nisbatan  xotiijamroq 
kechardi.  Biroq  bu  yerda  ham   matbuotni  iskanjaga  oluvchi  qonunlar 
mayjud  edi.  1819-yilda  Parlament  tom onidan  am aldagi  siyosiy  tuzumga 
tanqidiy  baho  berganla^ga  jazo  choralarini  belgilovchi  oltita  akt  qabul 
qilingandi.  Aniqroq  qilib  aytganda,  bu  hujjatlar  qirol  parlamenti  yoki 
hukumat  sha’niga  dog*  tushiruvchi,  isyonlarga  chaqiruvchi  materiallar 
chop  etilishining  oldini  olish  maqsadini  ko'zlar  edi.  Qoidalarga  bo‘ysun- 
magan  gazetalar  musodara  etilib,  mualliflarga  keskin  jazo  choralari  ko‘ri- 
lardi.
«Bilimlar  uchun  soliq*lar  matbuot  rivojiga  katta  to‘siq  bo'ldi. 
Hukumat  tom onidan  har  bir  nashrdan  undirib  olinadigan  bojlar  majburiy 
bo‘lib,  ulami  to'lamagan  hech  qaysi  nashr  m ushtariylar  bilan  ish  olib  bora 
olmasdi.  Ingliz  tadbirkorlarining  o ‘z  huquqlari  u ch u n   kurashi  1832-yilda 
aristokratiya va buijuaziyani bir xil toifaga keltirib  q o ‘ydi.
Demokratik  kuchiaming  sa’y-harakatiari  m am lakatda  matbuotga 
qo'yilgan  soliqlar  miqdorini  kamaytirishga  qaratildi.  1849-yitda  bojlarga 
qarshi  kurash sohasida  maxsus qo'm ita  tashkil etildi.  1853-yili  matbuotdagi 
e ’lonlarga  qo'yilgan  soliq  butunlay  olib  tashlandi.  Buning  natijasida 
matbuotda  reklamalami  joylashtirish  imkoniyati  tug'ildi.  1855-yildan  e’ti- 
boran  gazetalardan  olinadigan  yig‘imJar butunlay  yo‘q  qilindi.  Va  nihoyat, 
1861-yili  qog‘oz  solig'i  bekor  etildi.  Natijada,  «bilimlar  solig'i»  deb  ata- 
luvchi  soliqlar  turkumi  kuchini  yo‘qotdi.  1870-yillarga  kelib,  Angliyada 
qonunlar  matbuot  uchun  katta  xavf tug‘dirmay q o ‘ydi.  Shu  paytdan  ingliz 
matbuoti uchun  yangilanish davri  boshlandi.
Soliqlaming  kamayishi  o ‘z -o ‘zidan  gazeta  va  jum allam ing  ishlab 
chiqarish  xarajatlari  kamayishiga  olib  keldi.  Tabiiyki,  ulam ing  narxi  ham 
arzonlashdi.  Shu  tariqa,  turli  qatlamlarning  vakillari  gazeta  sotib  olish 
imkoniyatiga  ega  boldilar.  Tadbirkorlar  reklama  joylashtirish  maqsadida 
gazetalar  xizmatidan  tobora  unumliroq  foydalana  boshladilar.  Bundan 
keladigan  daromadlar gazetalar  budjetining  asosiy  qism ini  tashkil  qiladigan 
bo‘Idi.  Ushbu  holat  gazeta  nashrlarining  ko‘payishiga  ham   sharoit  yaratdi. 
Shunday  qilib,  gazeta  ishlab  chiqarishida  asta-sekin  rivojlanish  davri 
boshlandi.
Kun  sayin  yangi-yangi  davriy  nashrlar  paydo  bo'la  bordi.  Gaze- 
talarning  oqsuyaklar  va  o ‘rta  qatlamlarga  m o'ljallab  chiqarilishidagi  farq 
tobora  ko'zga  tashlana  boshladi.  Yuqori  tabaqa  o'qiydigaii  nashrlar 
jumlasiga  «Tayms*,  «Deyli  telegraf*,  «Morning  post*,  «Manchester  gar­
dian»  kabi  gazetalami  kiritish  mumkin.  Ulam ing  asosiy  mavzusini  siyosat 
tashkil  qilardi.  «Tayms»  parfamentdagi  konservatorlarni  qo'Uasa,  «Sent- 
Djeyms  gazett»  liberallar  tom onida  edi.  Keng  k o ia m li  sharhlar  va 
maqolalarda  parlament  ishi  o ‘z  aksini  topardi.  Bu  gazetalaming  o ‘quv-

chilari  asosan  ziyolilar  bo‘lsa-da,  ular  doirasi  aytarli  keng  emasdi.  Oddiy 
aholi qatlam larida  esa  ular qiziqish  uyg'otmasdi.
D em okratlar  ko‘p  asrlar  davomida  m atbuot  erkinligi  yo‘lida  ham 
kurash  olib  bordilar.  Yangi  butjuaziya  feodalizm  qoldiqlari  bilan  kurashib, 
shaxs  erkinligini,  shuningdek,  so‘z  erkinligini  talab  qilardi.  Ishchi- 
xizm atchilarning  o'ztga  xos  milliy  va  baynalmilal  an’aiialari  mavjud  edi. 
Yevropada  birinchi  inqilob  sodir  boUishida  yosh  inqilobiy  demokratik 
m atbuotning  roli  katta.  0 ‘sha  paytlarda  bu  matbuot  sahifalarida  ishchi- 
xizmatchi om m a  vakillari  qahram on  va  m uallif sifatida chiqa  boshlashdi.
XIX  asr  oxirlariga  kelib  xaiqaro  sotsialistik  va  ishchilar  harakati 
yuksak  darajaga  ko'tarildi.  Asr  o ‘rtalarida  bir  nechta  gazetadan  iborat 
b o ig a n   sotsialistik  va  ishchilar  m atbuoti  asr  oxirlarida  200  ta  nashiga  etdi. 
1869-yilda  G erm aniya  sotsial-demokratik  firqasi  tom onidan  tashkil  etilgan 
m atbuot  saviyasi  jihatidan  boshqalardan  ancha  ustun  edi.  Bu  yerda 
nashrlarning  b u tu n   bir  tizimi  tashkil  etilgan  bo‘lib,  uning  markazida 
«Foivets!*  gazetasi  va  «Noyés  sayt* jum ali  turardi.  1885-yili  Fransiyada  G. 
Jed  tom onidan  tashkil  etilgan  «Le  Sosialiste*  haftalik  gazetasi  chiqa 
boshladi.  Shu  yilning  o ‘zida  Londonda  «Djastis*  gazetasi  ham   dunyo 
yuzini  ko  rdi.  1889-yilda  «Tudey»,  1893  yilda  esa  «Lebor  Lider»  gazetalari 
tashkil etildi.
1896-yilda  R im da  Italiya  sotsialistik  partiyasining  «Avanti»  gazetasi, 
Shveysariyada  sotsial-dem okratlam ing  «Berner tagvaxt»  gazetasining  nashri 
yo'Iga q o ‘yildi.
Amerika  ishchilarining  Chikago,  Filadelfiya,  Sent-Luis,  Nyu-Yorkda 
matbuot  m arkazlari  faoliyat  ko‘rsata  boshladi.  Eng  m ashhur  «Eppil  tu 
rinz» gazetasiga  1895-yilda  Kanzas-Sitida  asos qo'yildi.
Shunday  qilib,  Yevropadagi  OAV  rivojiga  ulaming  qit’a  va  dunyo 
miqyosidagi  siyosiy jarayonda  qatnashishi,  jamiyatning  ijtimoiy  turmusliiga 
ta ’siri,  boshqariladigan  m atbuotning  paydo  bo'lishi  va  turli  siyosiy 
nashrlarning  tashkil  etiüshi  kabi jarayonlar omil  boidi.