‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
2-fasl.
Osiyo matbuoti-milHy va siyosiy huquqlar himoyachisi Osiyo m am lakatlarida jurnalistikaning rivoji o ‘zgacha tarzda kechdi. Yevropa m atbuotining taraqqiyoti u yerdagi ishbilarmonlik muhitiga bog‘liq holda davom etgan bo‘lsa, Osiyo va Sharq mamlakatlarida bu jarayon G 'arb n in g aralashuvi va mustamlakachilik siyosati sababli ancha orqaga surildi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy ahvolning og*irligi, y a’ni, m azkur davlatlarda xalqning mustabid tuzum sharoitida turm ush kechi- rishi, aholining savodsizligi va boshqa qiyinchiliklar davriy matbuot rivojiga salbiy ta ’sir o 'tkazm ay qolmadi. XIX asm ing birinchi yarimida Osiyo va Sharq mamlakatlarida matbuot mustamlakachilik kayfiyatida edi. Gazeta va jumallar asosan mustamla- kachilar ham da hokimiyat organlari uchun mo'ljallanib, metropoliyalar tilida nashr etilardi. Shri Lankaning «Gavemment gazett» (1802), Hindistomiing «Bengal gazett* (1816), Singapuming «Singapur kronikl* (1824), Birmaning «Moulmeyn kronikl* (1836) singan ingliz nashriarida, Turkiyaning «M onitor ottoman* (1831), Jazoiming «M onitor aljeren* (1832) kab¿ fransuz tilidagi nasiirlarída faqatgina mustamlakachi m a’muriyatning qaror va farmoyishlarí chop etilardi. Ushbu gazetalar aslida mustamlakacliilik siyosatini qo'llab- quwatlovchi vosita vazifasini o'tardi. G azeta va jurnallam i nashr etishda metropoliya rahbarlari ham faol ishtirok etishdi. Filippinda 1811-yiIda nashrdan chiqqait «Del superior govierno» gazetasi ispan mustamiakasining gubernatori tom onidan tashkil etildi. Seylonda 1832-yilí chiqa boshlagan «Kolombo djomal» gazetasida esa faqat Kolumbiyada turib orolni boshqargan gubeniator m aqolalari chop qilindi. Shuni aytish kerakki, o ‘sha paytdagi gazetalarda metropoliya rahbarlarining manfaatiarigina ifodalanib qolmay, boshqa mam lakatlar siyosiy hayotidan xabarlar va m adaniy rivojlanishga undovchi maqolalar ham e ’lon qilib turilardi. M etropoliyalar nashri hisoblagan ushbu gaze talarda taraqqiyparvarlik kayfiyati aks etishiga ularda faoliyat olib borgan ajnabiy jum alistlar ham zamin yaratishdi. Ular o ‘z mamlakatlaridagi mustamlakachilarni tanqid ostiga olib, mahalliy ziyolilami m atbuot organ- larída faoliyat ko'rsatishga chaqirar edilar. 1818-yildan boshíab «Kalkatta djornel* gazetasini nashr etishga boshlagan ingliz Djeyms Bakingem shular jumlasidandir. Aynan uning sa’y-harakatlari tufayíi O st-Ind tadbiri davomida hukumat va politsiya vakillarining o ‘z vazifalarini suiiste’mol qilganiigi, Yevropa bozorlarida o ‘ta past narxlarda sotíb olingan hind hunarmandchiligi nam unalarining savdosi ham da xonlik va haramlaming o'm arilishi bitan bog'liq m a’lum otlar keng om maga m a’lum qilindi. D. Bakingem o ‘z gazetasi sahifalarida hindlam i m amlakat siyosiy hayotida faolroq qatnashishga da’vat etardi. Faoliyati davomida ko‘p bor tazyiqlarga uchragan D.Bakingem oxir-oqibat H in- diston hududidan badarg'a qilindi. 20-yillarda mahalliy tillarda ham davriy nashrlar chiqa boshladi. Ularning ta ’sischilari mustamlakachilarning o'zlari bo'lishlariga qaramay, bu holat mahalliy aholining ijtimoiy siyosiy va m adaniy hayotda qatnashishiga imkon yaratdi. Shunday qilib, 1822-yilt hindlam ing gujaratiy tilida «Bombey samachar» gazetasi chop etila boshladi. Shundan so‘ng urdu, maratxi tillarida ham gazetalar paydo bo‘ldi. Hindi tilida esa birinchi gazeta 1826-yili chiqarildi. Jazoirda arab tilida «Axbor» gazetasi, Indoneziyada ham mahalliy tilda gazeta nashr etildi. XIX asrnitig birinchi yarmida Osiyo va Sharqda mahalUy va metropoliya tillarida bir qator gazetalar paydo bo'ldi. 1847-yili Jazoirda tashkil etilgan «Al-Mubashshir» gazetasi shulardan biridir. Ular birdaniga fransuz va arab tillarida chop etilardi. Xuddi shunday gazeta Tailandda ingliz va tay tillarida «Bangkok rekorder» nom i bilan chiqib turdi. Biroq bu nashrlami miUiy m atbuot deb bo‘lmaydi. U lar mahalliy aholi o'rtasida muvaffaqqiyat qozona olmadi. Mustamlakachi m a’muriyat tub yerli aholi vakiilariga gazeta nashr qilishga ruxsat berish jarayonini har qanday yo'llar bilan iloji boricha orqaga surishga harakat qilardi. Ruxsat berilgan taqdirda ham jurnalistlar faoliyatiga to ‘sqinlik qilish holatlari uchrardi. Ko‘pincha mahalliy aholiga matbuotda ishlash uchun um um an yo‘l berilmasdi. M etropoliya rahbarlari mahalliy em as, balki o'zlariga . qarashli nashrlar rivojlanishidan m anfaatdor ekanligini ochiqdan-ochiq t a ’kidlashardi. XIX asming birinchi yarm ida Osiyo va Sharq mamlakatlarida milliy m atbuot tizimi degan tushunchaning o ‘zi umuman bo‘lmaganligini alohida qayd etish lozim. Biroq Hindiston kabi ayrim mustamlakalarda milliy-siyosiy kuchlarning manfaatlarini aks ettiruvchi gazeta va jurnallar mavjud edi. 1820-yilda buyuk mutafakkir va jurnalist Rammoxan Roy tom onidan bengal tilida chiqarilgan «Shoinbud koumudi» va fois tilidagi «Mirât al-Axbor* gazetalarini hind milliy m atbuoti deb atash mumkin. Mustamlakachilikka q a t’iy qarshilik ko‘rsatmasalar-da bu nashrlarda Bengaliya va Hindistonning ijtimoiy va madaniy hayoti aks ettirilardi. Roy gazetalarida Hindiston ziyo- lilarini siyosiy faollikni oshirishga va milliy o ‘zlikni anglashga chaqiruvchi m aqolalar chop etilardi. Taraqqiyparvar nashrlar mustamlakachilar tomoni dan turli-tum an tazyiqlarga duchor qilindi. Bu davrda siyosiy jarayonlarga missionerlar katta hissa qo‘shdi. Osiyo va Sharq mamlakatlarida savodsizlikni tugatish va m atbuotni rivojlanti- rishga Yevropa dindorlarining hissasi nechog‘lik katta bo‘lganligini tarixdan bilib olish mumkin. M asalan, 1815-yili Malayziyada ingliz missioneri Vilyam M ilne tom onidan «Chashisu meyyue tunszichuan* jum ali nashr etilib, Janubiy Sharqiy Osiyo muhojirlariga bepul tarqatildi. Suriya va Livanda xristian missionerlari alohida faoilik ko‘rsatishdi. U lar tom onidan Bayrutda ta ’sis etilgan «AI-Mashriq* gazetasi Osiyodagi eng yirik nashrlardan hisoblanardi. Missionerlar, shu juniladan, mahalliy aholi o'rtasida shaxsiy gigiena, m uom ala madaniyati va shunga o'xshash ta ’limotlar tarqalishiga ham hissa qo'shdilar. Shu bilan bir qatorda, missionerlar mahalliy aholi o ‘itasida savodsizlikni kamaytiiganliklaridan tashqari ularning Osiyo va Sharq xalqlarini qullikka solishda ham xizmatlari bor. Bu borada Efiopiya impe- ratori Teodros II Fransiya konsuliga qarata shunday degan edi: «Men Y evropa hukmdorlari taktikasini yaxshi bilaman. Agar ular Sharq davlatini m aqsad qilib olishsa, aw aliga missionerlami jo ‘natishadi. So‘ngra ularga yordam tariqasida konsullarni yuboradi, oqibatda esa, konsullarga ko‘mak sifatida mamlakatga batalonlar kirib keladi*1. M issionerlar ta ’siri, ayniqsa, Filippinda kuchli edi. M amlakatda uch asr davom ida ispan m ustam lakachilari hukmronlik qildi. Yetakchi siyosiy va iqtisodiy qudrat esa katolik jam oasi q o iid a edi. Aynan ular mustam lakalarda tashviqot-targ'ibot ishlari bilan shug'ullanishardi. Yevropadan keftirilgan bosma uskunalar katolik rohiblar qo‘lida bo‘lganligidan tashqari, u la r tom onidan senzura ham jo riy etilgan edi. Matbuot tarqatish masalalari ham ayni ushbu doirada hal etilardi. 1 Губер А А , Ким Г. Ф ., Хейфец А Н. Новая история стран Азии и А фрики. М.: 1975, 223-с. Filippin rohiblarining m atbuoti mahalliy aholi ongiga Sharqqa sivilizasiya kirib kelishida hamda uning iqtiso4iy rivojlanishida G ‘arbning beqiyos hissasi va o ‘rnini singdirishga urinardi. Lekin o ‘sha paytlarda ham missionerlaming yolg'on siyosatini payqay bilgan ilg'or fikrli insonlar bo'lgan. D. Bredli aytishicha, Tailand tarixiga taraqqiyparvar davlat arbobi sifatida kirgan qiro! Mongkut «Bankok rekorder» gazetasi tahririyatiga o ‘z maqolalarini tez-tez jo ‘natib turardi- G azeta sahifalarida u G ‘art> missio- neriariga ochiq-oydin qarshi chiqib, xalqining mafkurasiga o ‘tkazi!ayotgan m hiy ta ’sirni qoralardi. Qirol M ongkut tanqidiy maqolalari gazetada albatta chop etilishini talab qilar edi. Ba’zi missioner nashrlar o ‘sha yerda ayg‘oqchilik maqsadida ma’lum ot yig'ish bilan ham shug‘ullanishardi. Amerikalik missioneming 1832-yilda Xitoyda chiqarilgan «Chjunto sunbao» gazetasi bu sohada, ayniqsa, ajralib turardi. XIX asrning ikkinchi yarmi Osiyo va Sharqni G ‘arb uchun arzon- garov mol va xomashyo bozoriga aylantirish jarayoni to ‘xtashi bilan aha- miyatlidir. M intaqada feodal tuzum ning inqirozi kuchaya bordi. Rivoj- langan mamlakatiar Osiyoning must^qil ravishda taraqqiy etishlga jiddiy to'siqlar yaratganiga qaramasdan, b u yerda ishlab chiqarish va tadbirkorlik ravnaq topa boshladi. Boshqa tom ondan, G'arbning iqtisodiy va g ‘oyaviy ta ’siri ma’lum bir jihatdan xalqlarda o ‘zlikni anglash hissini kuchaytirdi. M intaqada milliy ozodlik harakatining vujudga kelishi ham bu yerdagi davriy nashrlar faoliyati bilan cham barchas bog‘liq edi. M atbuot yordamida ozodlik liarakati namoyondalari targ'ibot-tashviqot ishlarini olib borishardi, siyosiy guruhlaming maqsad va dastiirlarini ishlab chiqib, ommalashtirishardi. Ulaming fikricha, gazetalar yordamida xalqning turli qatlamlarida vatanparvarlik hissini uyg‘otish ko‘p jihatdan siyosiy faollikni belgilab beradi. Tabiiyki, matbuoti rivojlangan davlatlarda milliy ozodlik harakati ham faolroq edi. H indiston, Xitoy, Filippinda mustamlakachilikka qarshi harakatlar matbuotda siyosiy qarashlaniing shakllanishiga turtki bo‘ldi. 1857—1859- yillarda Hindistonda xalq qo‘zg‘oloni paytida ingliz tilidagi gazetalardan farqli o'laroq hind nashrlari isyonchilarga nisbatan ijobiy m unosabatlarini namoyish etdi. Bu esa, o ‘z navbatida, ularning tazyiqqa uchrashiga sabab bo‘ldi. Bostirilgan qo‘zg‘olondan so ‘ng hind matbuotining bir qismi mustamlakachilik siyosatiga qarshi xatti-harakatlardan tiyildi. Lekin o ‘z qarashlaridan og‘ishmagan nashrlar ham yo‘q emasdi. Milliy m atbuotni iskanjaga olish maqsadida Angliya hukum ati tomonidan maxsus qonun qabul qilindi. Bu esa mustamiaka m a’muriyatiga hind tilidagi nashrlar ustidan nazoratni kuchaytirishga im kon berdi. 1885-yilda Bombey shahrida H indiston Milliy Kongressi vujudga kelishi mamiakat siyosiy hayotida muhim voqea b oidi. Mazkur tashkilot m atbuot yordamida ingliz m us- tamlakacliiiarining bosqinchilik siyosatiga ko‘rsatilgan qarshilik hind xal- qida ozodlikka boMgan ehtiyoj-intilishni kuchaytirdi. «Bengali», «Djugan- tar», «Tribyun*, «Maxratta» va «Kesari» kabi gazetalar Milliy Kongress bilan yaqin hamkorlik qilardi. * «Maxratta» va «Kesari» gazetalari m uhaniri B. G. Tilak H indiston Milliy Kongressida radikal-demokratik oqimning rahbari edi. U boylar m anfaatini emas, o ‘rta qatlam dan chiqqan ishbilarmonlar manfaatlarini ifoda etardi., Inglizlarga qarshi kayfiyat tashkilotning boshqa a ’zolaridan ko‘ra Tilak * faoliyatida k o 'p ro q natnoyon b o ld i. U o ‘z gazetalarida bosilgan maqolalarida hindlam i haq-huquqlarini talab qUishga da’vat etib turdi. U ning tashabbnsi bilan m atbuotda soliqlarni toiam aslikka, ingliz tovarlariga boykot e ’lon qilishga chaqiruvchi harakat boshlanib ketdi. B unday faoliyati uchun Tilak 18 oylik qamoq jazosiga hukm etildi. Siyosiy qarashlarining aniqligi bilan ajralib turmagan H indiston milliy m atbuoti va uning yorqin vakili bo'lgan B. G. Tilak o ‘z tarafdorlari bilan qaltis kurashdan farqli o ‘laroq tin c h yo‘lni targ‘ib qildi. Mamlakat ishbilarm onlari doirasidagi dem okratik oqim Osiyo mintaqasida birinchilar q atorida paydo b o ld i, lekin u o ‘z faoliyatining ilk bosqichlarida ko‘p qiyinchiliklarga duch keldi. T urli din vakillari orasida o ‘zaro murosa yo‘qligi dem okratik oqimning kuchga to ‘lishiga to ‘sqinlik qildi. Filippin matbuoti o ‘sha davr tarixida alohida o ‘ringa ega. 1872-yili mustamlakachilarga qaishi q o ‘zg‘olon bostirilganidan so‘ng mamlakat islohotpaivarlari metropoliyada b ir qator nashrlarni tashkil etishdi. Ulardan eng ko‘zga ko‘ringanlari «Espanya en las Filipmas*, «La solidaridad» gaze talari bo‘lib, birinchisining tahririyatiga vazmin islohotparvar oqim vakillari kirgan edi. Ular mustamlakachilikka ochiqchasiga qarshi chiqishga botinolm ay, gazetani oddiy axborot manbasiga aylantirishga intilishdi. Lekin bu safda Xose Risa! va G rasiano Lolpes Xaena kabi keskin kayfiyatdagi jurnalistlar ham bor edi. Ayniqsa, bu jumalistlar faoliyatida xalqning mazhim bo'lishida asosiy aybdor deb hisoblangan cherkov peshvolari qattiq tanqid ostiga olinardi. Grasiano X aena o ‘zining Bogod aka haqidagi pamfletida kelgindi rohiblaming xasisligi, yolg'onchiligi, g‘alamisligini hajviy usulda ko‘isatib berdi. Senzura tom onidan taqiqlangan bo‘lsa-da, bu pamflet butun Filippin b o ‘ylab tarqatilib, katta muvaffaqqiyat qozondi. A w aliga Barselonada, so‘ngra esa Madridda chop etilgan «La solidaridad» gazetasi Fillippindagi siyosiy va ijtimoiy islohotlami qo‘llab- q u w atlab turdi. Shu bilan birga, uning qator sahifalarida metropoliyalaf siyosati qattiq tanqid ostiga olinardi. Gazeta fillipinliklarnuig o zlikni anglash hissini kuchaytirishga yo'naltirilgan materiallari bilan mamlakatda m illiy ozodlik harakatining jadallashuviga katta hissa qo'shdi. Mahalliy d em okratlam i Fillippin islohotparvarlari faoliyatining asosiy davomclulan deyish mumkin. U lar 1896-yilda mustamlakachilikka qarshi qo‘zg‘olon boshida turib, mamlakat mustaqilHgiga yo‘naltirilgan shiorlarini baralla ilgari surishdi. 0 ‘sha davrda tashkil etilgan gazetalardan binning nom i ham «Inde- peudensiya* bo'lib, uni siyosiy radikal shaxs va publitsist Apolinano M abini boshqarardi. G azetada yoritilgan maqolalar nafaqat ispaniyalik m ustamlakachilarga, balki vaqti-vaqtida ular bilan o rin almashib turgan amerikaliklarga ham qarshi yo'naltirilgan edi. M atbuot Osiyoning Xitoy, Tailand, Koreya kabi davlatlanda'«milliy feodalizm» g‘oyasini targ‘ib qilishda muhim rol o ‘ynadi. Bu g‘oya mintaqada milliy ozodlik tashkilotlarining shakllanishiga ham o ‘z ta ’sirim o ‘tkazdi. Xitoydagi taypinlar harakatini bunga misol keltirish mumkin. «Milliy feodalizm» g‘oyasi asosan mamlakaj mustamlakachilari bilan bokimiyatni bo'Iishishni istamagan yuqori tabaqa vakillariga q o ‘l kelardi. Osiyo mam lakatlarida mustamlaka tizimining kuchayishi barobarida m azlum xalqlaming ozodlik yo'lidagi harakatlari ham ayj oldi. Mahalliy hukmdorlaming olib borgan kurashi, bir tom ondan, mustamalakachi lam ing bosqinchilik hara- katlariga to'sqinlik qilgan bo‘lsa, boshqa tom ondan, hududda feodal tizimning yanada barqarorlashuviga omil bo'ldi. «Afyun urush»lari natijasida Angliya bilan Yaponiya Xitoyni bir qator sliartnomalami qabul qilishga majbur etdi. Bu esa Xitoyning yarim mustamlakaga aylanishiga olib keldi. Mamlakatning Lin Szesiya va Van Tao kabi yirik siyosatchilari xorij ekspansiyasiga qarshi chiqishdi. Lin Szetsiya Chuanchjouda chop etgan «Aomin yuebao* jurnalida G ‘arbiy Yevropadagi mavjud siyosiy va harbiy ahvol yoritib berildi. Shuningdek, unda Lin Szetsiyaning mamlakatga qoradori kiritilishga qarshi qaratilgan hamda Xitoyni tashqi dunyodan ajratishga da Vat etuvchi maqolalari berib borildi. 1851—1864-yillardagi taypin qo‘zg‘oloni ishtirokchilari bilan yaqin munosabatda bo‘Igan Ban Tao esa Xitoyda ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy islohotlarni, qoloqlikka barham berishga qaratilgan ijtim oiy tizimni yoq- lardi. Shuningdek, uning sa’y-harakati bilan 1860—1880-yillarda Hongkong va Shanxayda yangi gazetalar tashkil etildi. Boshqa gazetalardan farqli o ‘laroq Ban Tao nashrlari to r doirada emas, butun Xitoyda bo‘lib o‘ta- yotgan voqealami yoritib bordi. Osiyo davlatlarida milliy siyosiy m atbuotning rivojlanishida islo- hotchilik harakati ham muhim omit bo‘ldi. XIX asr oxirlarida vujudga kelgan ushbu harakatning ko‘zga ko'ringan siyosiy nam oyondalaridan biri Kan Yuvey Xitoy tarixida birinchi siyosiy firqa hisoblangan «Vatan himoyasi ittifoqi* deb nomlanuvchi vatanparvarlar jam iyati boshida turgan1. Davriy nashr Kan Yuvey va uning tarafdorlari uchun islohotlar g'oyasini tarqatishda samarali qurol edi. Mazkur partiya tashabbusi bilan mamlakatning turli shaharlarida 30 dan ortiq gazeta ochildi. Biroq 1888- yildagi saroy to'ntarishidan keyin imperator xonim Sisi buyrug‘i bilan islohotparvarlarga tazyiq o ‘tkazish boshlandi. Ularning gazetalari berkitildi. Koreyada siyosiy jumalistika tarixi 1883-yildan boshlandi. 0 ‘sha paytda bir guruh yosh islohotchilar Kim Okkyun boshchiligida «Xanso sunbo» gazetasini bosib chiqarishdi. U rasman hukum at nashri hisoblansa- da, aslida Konfiisiy a n ’analaridan foydalanib, feodal qoloqlikka qaishi kurashga da’vat etuvchi islohotchilaming targ'ibot vositasiga aylanib qoldi. Gazeta Xitoyga qarshi mavzularni ko‘p yoritardi. U ndagi maqolalar Koreya-Xitoy munosabatlarining istiqboli yo‘qligini tushuntirishga yo‘naltirilgan edi. 1890-yiIlarga kelib koreyslarda vatanparvarlik hissi kuchaya bordi. 1894— 1895-yillardagi yapon-xitoy urushidan keyin Xitoyning Koreyaga b o ig an rejalari ham o (zgardi. Mamlakat bo'ylab vatanparvarlam ing har xil u y u sh m a la ri tu z ild i. U larn in g k o 'p c h ilig i o ‘z n ash rlarig a ega edi. A yniqsa, islo h o tc h i g u ru h la rn in g n ash rlarid an ib o rat m a tb u o t faollashib, b u n d a n bu y o n Y a p o n iy a n i n a m u n a sifatida o lm a slik k a c h a q ird i. X IX a s m in g o 'rta la rid a T a ila n d d a q iro l M o ngkut to m o n id a n asr b o sh la rid a a m a lg a o sh irilg an islo h o t aso sid a m a m lak atn i z a m o n a - v iy lash tirish siy o sa ti avj o ld i. Q iro ln in g o'gMi C h u la lo n g k o rn e va nevarasi V ach irav u d ta s h a b u s s i b ilan « D u ru n a v a d x » . «B angkok deyli m eyl* g a z e ta la ri, « V ajirav an a» ju rn a li tash k il e tild i. M illiy feo d alizm g 'o y a la rin i ta rg ’ib q ilu v c h i b u a rb o b la r s a ’y -h a ra k a ti b ila n T a ila n d m a tb u o li siyosiy v o q elik k a o c h iq c h a ta n q id iy m u n o s a b a t b ild ira o lad ig an boMdi. Y aq in v a O 'r t a S h a rq d a m a tb u o t fao liy atin in g rivojlanishi o 'z ig a xos d av o m e td i. T u rk iy a h a m d a b ir q a to r a ra b m a m la k a tla rid a sh ak lla n g a n m illiy is h b ila rm o n lik g 'o y asi tu rli siyosiy, m ad an iy , m a ’rifiy, d in iy q a ra s h la r t a ’s iri o s tid a b o 'ld i. M u s ta m la k a c h ilik k a qarshi q a ra tilg a n bit g*0 ya Y e v ro p a n in g m am lak atg a iq tiso d iy v a siyosiy t a ’sir k u c h in i p asay - tirish n i h a m m a q s a d qilib oigan edi. T u rk iy a d a vujudga k elay o tg an is h b ila rm o n la r d o ira sid a g i v a ta n p a rv a rla m in g vazifa v a m aqsadlari im p e n y a in q iro z in in g o ld in i o lish g a h a m d a u n in g Y evropa m u stam lak asig a a y la n ish ig a y o 'l q u y m a slik n i k o ‘zlardi. A rab d a v la tla r id a b o ig a n id e k . T u rk iy a m illiy -o zo d lik h a ra k a tin m g s h a k lla n is h id a h a m m u s u lm o n islo h o tlari g 'o y a si m u h im rol u y n a d i. Bu islo h o td a n a so s iy m aq sa d esa islom q o id a la rin i z a m o n talab larig a m o s- lash tirish e d i. B u n d a n ta sh q a ri, m u s u lm o n islo h o ti g ’oyalari islom d in ig a e ’tiq o d q ilu v c h i d a v la tla r xalqlarini Y ev ro p a ekspansiyasiga q arsh i k u ra sh d a b irla sh tirish g a h a m q a ra tilg a n d i. S h a rq x a lq la rid a siyosiy fao lh k va m illiy v a ta n p a rv a rlik ru h i sh ak llan ish ig a J a m o lid d in ai-A fg ‘o m y va M u h a m m a d A bdo k a tta h is sa q o 's h d i. Bu so h a d a g i h a ra k a tla r Ja m o lid d in a l-A fg 'o m y to m o n id a n ’ P a rijd a n a sh r e tila d ig a n « A l-U rv a al-V uska* h a m d a b o sltq a tu rk , a ra b , h in d g a z e ta la rid a o “z ak sin i to p d i. M u su lm o n islo h o ti o z o d lik , m a d a n iy , m a 'r if iy k u rash g ‘o y a la rin i ilgari su rg an i u c h u n h am ta r a q - q iy p a rv a r g 'o y a sifa tid a b a h o la n a rd i. , r . • io*.n_iQ M T u rk m illiy ijtim o iy siyosiy m a tb u o tm in g vujudga kelisni laoU i x o i - v illard a ta s h k il e tilg a n « T erjy u m o n i ahvoU va «T asvir efkyar» g a z e ta la ri bilan b o g ‘liq. U s h b u g a z e ta la m in g x iz m a tc h ila ri 1865-yilda vujudga kelgan «Yangi u s m o n lila r u vushm asi* m axfiy siyosiy tash k ilo tin in g a z o la ri edi. M a q s a d i m a m la k a td a k o n stitu tsio n m o n a rx iy a tiz im in i jo riy e tish d a n iborat ta s h k ilo t a ’z o la r in g k o 'p c h ilig i G ‘a rb d a ta h s il o ig a n y o sh lar bo*lib, Y ev ro p a m a m la k a tla rin in g d av Jatch ilik siy o satin i sh a k lla n tirish d a g i ta jrib a sim T u r kiyada q o i l a s h g a u m id q ilish ard i. Y angi u s m o n lila m in g y ev ro p alash tirish h a m d a is lo h o tla r rejasin i «T asvir efkyar* g a z e ta si q a to ri b o sh q a ko plab n a s h rla r ijo b iy b a h o la s h d i. «T asvir efkyar* sah ifala rin i m a m la k a tn in g ijtim o iy , iq tis o d iy a h v o lig a taailu q li ta n q id iy c h iq ish la r, b a zi a m a ld o rla r- n in g firib g a rlik la ri fosh etilg an m a q o la la r eg allad i. A yni sh u g azeta «m illat ozo d lig i* , « v a ta n p a rv a rlik * , «inqilob* kabi s o 'z la m i o m m a g a sin g d irish g a h a ra k a t q ild i. «Tasvir efkyar* gazetasining barpo etilishiga sababchi bo'lgan «Muxbir* gazetasiga keyinchalik sulton gvardiyachilari tom onidan amalga oshirilgan to'ntarishga urinish uchun qatl etilgan Yangi usmonlilar yetakcliisi Ali Suavi boshchilik qilardi. Ushbu gazeta tarixi shunisi bilaii qiziqki, mamlakat hukumati uni yopib qo‘yganidan so‘ng Ali Suavi gazetani chet elda chiqara boshladi. «Hurriet» muhojir gazetasi singari u ham Londonda chop etilaxdi. Bu ikkala gazeta turk liberal muholifatining birlashuvda katta rol o 'y naydi- Yangi usmonlilar mamlakatni konstitutsion monarxiyaga aylantirish dasturini aynan shu nashrlaming sahifalarida e’lon qilishdi1. Bundan tashqari, XX asr boshida inqilobga ayianib ketgan yosh turklar harakatining vujudga kelishi va mustahkamlanishiga ham m at- buotning hissasi katta bo‘ldi. XIX asr oxirlarida «Birdamlik va taraqqiyot tashkiloti» Yangi usmonlilar harakatining davom chisi sifatida ish boshladi. U Abdul Xamid II tuzumini ag'darish orqali Usm onlilar imperiyasining Yevropa mustamlakasiga aylanishiga yo‘l q o ‘ymaslik maqsadini ko‘zlangan edi. 1908-yilga qadar bu oqim matbuoti noqonuniy hisoblanib keldi. Uning Q ohira, London va boshqa mamlakatlarda bosiladigan gazetalarida tashkilot mohiyatini ifodalovchi «usmonli*, «sanjaq*, «ittihod» va boshqa so‘zlar ko'plab ko‘zga tashlanardi. Istanbulda arab tilida cliiqadigan siyosiy nashilar ichida «Miraat-al- Alivol* va «Al-Javaib* gazetalarini alohida qayd etish lozim. «Miraat-al- Ahvol» muxolifat organi bo'lib, liberal qarashlarni yoqlagani uchun ko‘plab tazyiqlarga uchrardi. «Al-Iavaib*, aksincha, sultonni ko'klarga ko‘tarish evaziga beriladigan hukumat subsidiyalari hisobiga yashardi. Bu gazeta misolida ham boshqariladigan va sotib olish mumkin bo‘lgan matbuot vujudga kelganini kuzatish mumkin. Biroq bu nashrlar ham yevropa- lashtirishga qarslu chiqib, islom hamjihatliligini qo'llab-quwatlashardi. XIX asr oxirlariga kelib Misr musulmon olaminitig siyosiy va matbuot markaziga aylandi. Mamlakat matbuotining rivojlanishiga ko‘p jihatdan suriyalik va livanlik yetakchi adabiyotchi va jumalistlarning o ‘z davlatlaridagi mustabid tuzumdan aziyat chekib, bu davlatga qochib kelishi omil bo'ldi. Misrda ularning faoliyati uchun sharoit ancha yaxshi edi. Suriyalik mashhur mutafakkir va jurnalist Adib Ishoq Qohirada «Misr», «At-Tijara» gazeta- larining, livanlik Al-Hamaviy esa «Al-Kavkab ash-Sharqi» haftaligimng nashrini yo'lga qo‘ydi. Livanlik muhojirlar Selim va Bishara Takla 1876-yili Iskandariyada keyinchalik Misrning eng nufuzli nashrlaridan biriga aylangan <*Al-Ahrom» gazetasini ta ’sis etishdi. Gazeta sahifalarida buyuk Misr publitsisti Muhammad -^Jxlo maqolalariga ham o ‘rin berilardi. Jumladan, nashr sonlaridan birida uning millat hayotida matbuotning o‘mi va aha- miyati mavzuidagi maqolasi chop etildi2. Eron taraqqiyparvar publitsistlari ham Misrda faoliyat yuritish imkoniyatiga ega edilar. 1 Желтяков А Л . Печать в общественно-политической и культурной ж изни Турции (1729-1908). М.: 1972, 140-е. 2 Долинина А.А. Очерки истории арабской литературы нового времени. М.: 1977, 28-е. Shunday qilib, Osiyo va Sharq xalqlarida milliy va siyosiy ongning shakllanishida jum alistikaning o ‘m i beqiyos b o id i. Garchand ulaming siyosiy faolligi X IX asrda mustamlakachilik tuzum ini ag‘darish uchun yctarli bo‘lm asa-da, o ‘sha davr voqeligi va m atbuoti kelajakda ozodlik harakatlarini kuchaytirish uchun tajriba to'plab, mustaqillik, demokratiya va erkinlik yo‘lidagi kurashga kuch bag'ishladi. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|