‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
2 «Oynaa* (1914-1915). T.: 2001.
bo‘lsalar-da, xalqning taraqqiyotga va milliy ozodlikka intilishini endi hech narsa to'xtata olm as edi. M u n a w a r Q ori Abdurashidxonov — XX a sr ibtidosidagi milliy ju r- nplM ika vakili. T oshkentda diniy ilm ahlidan, qorilar, Q ur’oni karim va hadisi sharif tafsirchilaridan bo'lgan ziyoli oilada dunyoga kelgan M unaw ar Q ori Abdurashidxonov (1871—1931) dastlabki bilimni o ‘z ota- onasi-m udarris Abdurashidxon va Hosiyat otinoyidan oldi. BoshJang'ich maktabda m ashhur U sm on domlada, so'ngra Yunusxon madrasasida ta ’lim oldi. Talisilini davom ettirish maqsadida 1898-yilda Buxoroga ketadi. U yerdan qaytgach, D arxon masjidida imomlik qila boshlaydi. M u n aw ar Q ori ko‘p o ‘qir, turli gazeta jurnallar mushtariysi o'laroq adabiyot, san’atdagi yo‘nalishlardan, o 'z davri voqealaridan yaxshi xabardor edi. Shaxs sifatida u ijtimoiy hayotda keskin farqlar kuchayib borayotgan bir davrda shakllandi. Bu Turkiston general gubernatorligining markazi bo'lgan T oshkent hayotiga jiddiy qarovchi yosh yigitga o ‘ylash uchun, o ‘z xalqining mavjud ijtimoiy ahvolini qabul qila olmaslik, norozilik tuyg‘ulari junbushga kelishi uchun ko‘plab asos berar edi. Birinchidan, T oshkentning ikki qismga-rus va mahalliy xalq yashaydigan qismlarga bo‘linganligi, ulardagi binolar, hayotiy sharoitlar, ishlar va yoshlarga ta ’lim berishdagi farqlar taqqoslovchi har qanday inson ko‘ziga yaqqol tashlanib turardi. Bundan tashqari, 1898-yil oktabrda general- gubem ator chiqargan farmonga binoan Sirdaryo okrugi (unga Toshkent ham kirardi) Sam arqand va Farg‘ona okruglarining aholisi shu paytdan e ’tiboran o ‘z ariza, arznom a va boshqa turli hujjatlarini faqat rus tilida yozishlari lozim edi. Ikkinchidan, hozirgi mutaxassislarning ta ’kidlashlaricha, oddiy xalqning xo‘rlangan ahvoli M unaw ar Qoridek vatanparvar hamda adolat uchun kurashchini beparvo qoldirishi mumkin emasdi. Vatanparvarlaming kamsitilishini, huquqlari "poymol etilayotganini ko‘rib turgan M unaw ar Qori 1901—1904-yilIarda Behbudiy tashabbusini birinchiiardan bo‘Iib qoMlab-quwatlagan holda do'sti R. Kishod bilan birgalikda awaliga o ‘z hovlisida, so‘ngra Toshkentning eski shahar qismida va boshqa tumanlarida bir qator usuli savtiya maktablarini ochdi. I9Il-yi!ga kelib faoliyat ko‘rsatayotgan 24 ta jadidlar maktabida ikki mingga yaqin bola ta’lim olardi. M unaw ar Qori «Namuna* maktabi (bu yerda Oybek, M annon U yg'ur va boshqa yirik adabiyot va san’at arboblari o'qishgan), «Jamiyati hayriya», «M usulm on xalq dorilfununi», «Shuroi islomiya* siyosiy tashkiloti samarali ilg‘o r faoliyat olib borishlari hamda «Ittifoqi taraqqiy* firqasiga rahbarlik qilish borasida ko‘p sa'y-harakat ko^-satdi1. 1906-yil 6-sentabrdan M unaw ar Qori muharrirligi va noshirügida «Xurehid» gazetasi chiqa boshladi. Uning nom i ostidagi izohda aytil- ganidek, bu kundalik «ilmiy, siyosiy adabiy gazeta* edi. U hech qanday firqaga qo'shilm asligini va millat, xalq manfaati yo'lida hayotni haqqoniy 1 Do'stqorayev B. Turkiston jadidlariniiig yirik siymosi. «Jahon adabiyoti*, 1998. № 3, 147-bct. yoritishni o ‘z vazifasi deb bilishini e ’lon qildi. Hammasi bo'lib 10 ta soni chiqib, oxirgi soni 1906-yiI 16-noyabrda chop etilgan ushbu gazeta o ‘zining xalqqa m a’rifat berish, adolatni himoya qilish va c h o r hukumatining mahalliy xaiqqa tazyiq o ‘tkazish siyosatini fosh etishdan iborat dasturini yashirib o'tirmadi. «Taraqqiy* gazetasi yopilishi bilanoq paydo bo'lgan «Xurshid» uning vatanparvarlik yo‘lini davom ettirdi, milliy dunyoviy ziyoli ahli, xalq fikrining jarchisiga aylanib, jadidlar m adaniy, m a’rifiy faoliyatini keng > targ'ib qildi. Gazeta adabiyot, madaniyat va milliy an’analarga katta e ’tib o r berdi. Uning m uham ri yoshlami tarbiyalash masalalariga, ayniqsa, e ’tiborli edi. Iqtisodiyot mavzuida ko‘plab m ateriallar c ’ion qilinardi. 1917-yilning martidan e’tiboran M unaw ar Qori «Najot* gazetasiga, iyul oyidan esa o ‘sha vaqtgacha Ahmad Zakiy Validiy rahbariigida bo‘Iib kelgan «Kengash» jumaliga muharrirlik qila boshladi. Ushbu nashrlarda u o'zining mahalliy aholi savodxonligini oshirishga, unda madaniy-ma'rifiy faoliyatga qiziqishni qo‘zg‘atishga yo'naltirilgan ko‘plab maqolalarini chop ettirdi. Oq podsho 1916-yil 25-iyunda chiqargan tub yerli aholi erkaklarini front ichidagi ishlarga safarbar qilish to ‘g ‘risidagi farmoni Turkistonda keng xalq ommasi g‘alayonlariga sabab b o ‘ldi. Ular chorizm tom onidan shafqatsiz bostirildi. O'shanda M u n a w a r Qori xalq manfaatlarining himoyachilaridan bin sifatida chiqib, Peterburgga norozilik nomasi bilan hay’at yuborishni taklif qildi. «Najot» gazetasida e ’lon qilgan «M aqbul qurbonlar»1 maqolasida u hokimiyat va erkinükni kimdir Ln’o m qilmasligini, ulam i qozonish lozimligini t a ’kid lad i. Yozuvchi, pedagog, ma’rifatchi, jum alist, muharrir bo‘lgan M u n a w a r Qori Abdurashidxonov qisqa, lekin serm azm un um r kechirdi. Butun kuchi va bilimini o*z xalqi xizmatiga bag'ishlab, milliy o ‘z-o'zini anglash to ‘yg‘usini uyg'otishga ulkan ta ’sir ko‘rsatdi, 0 ‘zbekiston m adaniyati, maorifi va jumalistikasini rivojlantirishga bebaho hissa qo'shdi. Endilikda uning nomi haqli ravishda o 'z V atani mustaqilligi uchun shonli kurashchilaming oldingi saflarida turadj. Abdurauf Fltrat-buyuk olim va publitsist. Abdurauf Fitrat (1884—1938) o'zbek xalqi madaniyati tarixiga yirik olim , iste’dodli jamoat arbobi, dramaturg, adabiyotchi, tarixchi, shoir, publitsist va jumalist sifatida kirdi. Vatanparvarlik, atrof hayotdagi ham da o ‘tmish tarix voqea-hodisalaridagi ilg‘or, insoniy, ma’naviy sog'lom jihatlam i chuqur va keng qamrovli his qilish uning adabiy merosiui farqlab turuvchi xususiyatlardir. Ijodkor shaxs sifatida Fitrat asosan Sharq mumtoz adabiyoti negizida shakllandi, u arab, fors va turkiy tiUami mukammal bilar edi. Ulug‘ shoir Alisher Navoiyning tili uning uchun ajoyib namuna, bare ha asartari, butun hayoti, faoliyati esa ilhom manbayi, mahorat, yashash ham da kurash maktabi b o lib xizmat qildi. Fitrat Buxorodagi Mirarab m adrasasida tahsil ko‘rdi. 1909-yilda u yetti nafar o ‘spirin tengdoshlari qatori «Tarbiyai atfol* xayriya jam iyati tom onidan Turkiyaga o'qishga yuborildi. Uning Buxoroda islohotlar za- rurligi to ‘g‘risidagi masalani keskin qo'ygan dastlabki asarían ham o'sha yerda dunyo yuzini ko'rdi. Bular «Hindistonda bir farangi ila buxorolik bir mudarrisning bir necha masalalar ham usuli jadida xususida qilgan munozara&i», «Bayyonoti sayyohi hindi» (H ind sayyohi qissasi) asarían, «Sayxa» nomli shc’rlar to 'p lam i va boshqalar edi. Sadriddin Ayniyning guvohlik berishicha, chor hukumati Fitratning asarían paydo bo'Ia boshlagan birinchi kunlardanoq ulaming tarqatilishini taqiqladi. Tadqiqotchi H. Boltaboev fikricha, «Chor Russiyasi nafaqat Fitrat asarlarini, balki uni o'qigan kishilami ham qattiq ta ’kib ostiga ola boshlagan. Chunki Fitrat va uning hammaslaklari ilgari surgan jadidchilar g'oyalari hatto bolsheviklaming g‘oyalaridan ham zararliroq hisoblangan edi»1. Fitratning jum alistik chiqishlarigina emas, balki taiixiy, ülologik, pedagogik ilmiy maqolalari ham publitsistik ruhi bilan ajralib turadi. Uning 1915-yilda Buxoroda nashr etilgan «Oila» kitobí bunga misol bo'la oladi. Nashrning ikkinchi qismida yozuvchi Buxorodagi ijtimoiy qatlamlarga shunday ta ’rif beradi: «Buxoro aholisi turii toifa va guruhlardan iborat. Ba’zilari mulla, ba’zilari sipohi, bir gunihi tijoratchi, bir toifa kosiblar va to ‘d a dehqonlardan iborat. Bu toifa orasida multalaming fikriy tarbiyalari yaxshidek ko‘rinadi. Vaholanki, ulaming har biri yigirm a-o'ttiz yil umdarini madrasalarda tahsil bilan o ‘tkazdilar, lekin o'qiganlarini sizlarga tushuntirib bera olmaydilar. M abodo, biror narsani tushuntirmoqclii bo‘lsalar Irnm arabcha so‘zlardan nutqlarini shunday to'ldirib tashlaydilarki, omma bu nutqini tushunmaydi, ulam ing so'zlaiini rad etsangiz, darrov tahqir va haqoratga o ’tadilar, joni johillik va kofirlikda aybiaydilar»2. M uallif Yevropa m am lakatlari bilan o ‘z yurtidagi ta ’lim darajasini taqqoslar ekan, Yevropada odam lar bilimi ham da qabiliyatlarini rivoj- lantirib borish tufayli lavozimlar va xizmat mavqelariga ega boiishlarini ta ’kidlaydi. Shu boisdan ham ular faol va ju r’atlidirlar. Buxoroda esa m ansabdorlar, sipohlar hech narsa bilishmaydi va masalaning bu tomoniga e ’tibor berishmavdi, deb yozadi Fitrat. «Bu jam oa qaysi mansabga ko‘tariIsalar va qaysi mansabdan tushsalar, ilmu iqtidorlarining bunga dahli yo‘q, balki ham m asini tasodifdan, om addan va taqdirdan deb biladilar. Binobarin, ulam ing aksari bir-ikki duoxonu jodugarlar bilan hamkorlik qilib, ularga sig‘inib yuradilar. U lardan eng kattalari va qazo-qazolari ham mansab umidida bir dasta chirkin pashsha bosgan qog‘ozni ezib ichadilar. Qaysilarining uylariga kirsangiz, ustun va ayvonlarida duolar osilganini ko'rasiz»3. 1917—1918-yiïlarda Fitrat Samarqqandda cl^iqayotgan «Hurriyat» gazetasiga muharrir bo‘lib, unda o ‘zining ham ko‘plab maqolalari, she’r- larini e ’ion qildi. 1917-yil aprelda Amir Olimxon askarlari Registon m aydonida tinch namoyishchilarga qarata d*i ochdi, o'n lab kishilar qa- m oqqa olindi. Fitrat va boshqa jadidlai^a Buxoroni tark etishga to ‘g‘ri 1 Boltaboyev H. A bdurauf Fitrat hayoti va ÿodi. T.: 1992, 8-bet. 2 0 ‘sha manba. 59-bet. 3 Fitrat A. Oila. T., 2000. 57—58-bctlar. keldi. Fitratning «Samarqand» gazetasidagi dastlabki chiqishi Buxoroda yuz bergan ana shu fojeaga bag‘ishJandi. Voqeani tahlil qilar ekan, u shunday yozdi: «K o‘rdim , kezdim, eshitdim, o'qidim . Mamlakatlar orasida Turkistonim iz kabi baxtsiz bir mamlakat yo'qdir. Butun yolg‘izgina otlam i tarixda q o ‘yib ketgan el- uluslaming ezilib ketdiklariga birinchi sabab shul ayriliq, shul ittihod- sizlikdir. Biz turkistonliklardagi bu ittihodsizlikdan ko‘proq foyda ko'igan, kattaroq osilg'on eski Rusiya hukum ati edi»1. «Turkiston viloyatining gazeti», «Buxoroi sharif», «Sadoi Turkiston», «Ishtirokiyun» gazetalarida Fitratning o'sha zamondagi o 'ta dolzarb masalalar ko'tarilgan ko‘plab asarían e ’lon qilindi. 1923—1924-yillarda Fitrat Moskva, Petrogradda yashab, bu yerdagi oliy o'quv yurtlarida arab, fois, turkiy tillardan dars berdi va yangi asarlarini e ’lon qildi. Leningrad universiteti sharq fakuitetining ilmiy kengashi unga professor unvonini berdi. Vataniga qaytgach, ilmiy faoliyat bilan mashg‘ul b o ‘ldi, tarix, adabiyot, til, musiqa, san’at sohasida ko‘plab darsliklar, ilmiy asarlar tayyorlab, nashr citirdi, talay gazetalar, jum allar bilan ham korlik qildi. U bir qator asarlar, ilmiy tadqiqotlar yaratdi. «Sarf. 1-kitob. 0 ‘zbek tili qoidalari to ‘g‘risida bir tajriba», «Sarfi zaboni tochiki», «M uxtasar islom tarixi», « 0 ‘zbekcha til saboqligi», «M uqadimot al-adab», «Bedil», «Aruz», « 0 ‘zbek adabiyoti namunalarí», «XVI asrdan so'ngra o ‘zbek adabiyotiga bir qarash» va boshqalar shular jum lasidandir. Biroq Fitratning ilmiy-pedagogik faoliyatida yorqin ifodalangan vatanparvarlikni mavjud tuzum «miïlatchilik va aksilinqilobchilik» sifatida baholadi. Oqibatda, u 1938-yilda o ‘zbek xalqining boshqa ko‘plab iste’dodli vakillari qatori otib tashlandi. Bugungi O'zbekistonda Abdurauf Fitratning asarlari, g'oyalari yangi umr kasb etib, o'tmishni yaxshiroq bilishga yordam beribgina qolmasdan, muallif va uning maslakdoshlari himoya qilgan ezguliklar yoiida sobit va sodiq bo'lishga ham bizni o'igatmoqda. Shunday qilib, Turkistonning XIX asr oxiri—XX asr boshlaridagi ilg‘or mutafakkirlari jurnalistik va publitsistik faoliyatining tahlili ularning deyarli barchasi, bir tomondan, chorizm ning Turkistondagi mustamlakachilik hukmronligiga, ikkinchi tom ondan, o ‘z xalqi hayotidagi um rini yashab b o lg an hamma narsaga qarshi kurashganliklarini ko‘rsatib turibdi. U lar ning shon-shuhratga cho‘lg‘angan ijodiy faoliyati taraqqiyot, m a'rifat, fan rivoji hamda davlat mustaqilligi, jonajon Vatanning porloq kelajagi y o iid a milliy qadriyatlar bilan jahon tam adduni yutuqlarini tarkiban uyg*un- lashtirish g'oyalari ila sug‘orilgan. Mahalliy gazeta va jum allar. Rossiyadagi 1917-yil fevral inqilobidan va oktabrda bolsheviklar hokimtyatga kelgaularidan keyin Turkistonning gazeta-jurnal olamida katta o ‘zgarishlar yuz berdi. 0 ‘zbek tilidagi gazetalar soni ko‘paya borib, 1917-yil bahoridan «Najot», «ShoToi islom», «Turón» (Toshkent) «Farg‘ona sahifasi» (N am angan), «Hurriyat» (Sam arqand), «El 1 «Hurriyat*, 1917, 28-iyul. bayrog‘i* (Q o 'q o n ) va boshqa gazetalar chiqa boshiadi. M ahalliy tildagi davriy nashrlar m adaniy-m a’rifiy mazm uni, vatanparvarlik ruhi, milliy va siyosiy erkinliklarga crishish yo‘lidagi intilishlar g‘oyasi büan to ‘ldi. 1917-yil 27-noyabrda Q o‘qonda musulmon kengashlarining IV fav- qulodda qurultoyida Turkiston Federatsiyasi e ’ion qilinishi milliy- dem okratik harakatning eng yuksak c h o ‘qqisi b oldi. Federatsiya atigi uch oygina h ay o t ko‘rganligiga qaram asdan, turkistonliklaming davlat musta- qilligi, istiqlolga erishishga boMgan sa’y-harakatlarining yorqin ifodasi bo‘ldi. Q urultoyda, shuningdek, Turkiston Federatsiyasining parlamenti xalq kengashi saylanib, unga 56 kishi, sliu jumladan, mahalliy xalqlaming 36 vakili, yevropaliklam ing 18 vakili-ruslar, ukrainlar, yahudiylar, arm anlar va boshqalar kirgan edi. ......................w * * Turkistondagi bu ilk mustaqil federativ davlatnmg boshlig t Mustato C ho‘qay o lzining haqiqiy vatanparvarligini, demokratiya g'oyalariga sodiqligini va davtatining biritichi galdagi vazifalarini belgilashda siyosiy rahnam olik iste’dodini nam oyon qildi. Butun milliy matbuot e ’ion qilingan bu m ustaqillikni olqishlab qabu! qildi. Masalan, «Ulug‘ Turkiston* gazetasi 1917-yil oxirida «Yashasin milliy istiqlol!* shiori ostida chiqdi. Uning barcha m ateriallari e ’ion qilingan Turkiston Federatsiyasini q o ilab - quw atlashga bag‘ishlandi. Behbudiy, Fitrat .va boshqa ko'plab shoirlar, adiblar T urkiston Federatsiyasini m a’qullashdi. Biroq 1917-yil 31-oktabrda T oshkentda hokim iyatni bosib olgan bolsheviklar Qo‘qon va unmg atrofidagi hududlarni kultepalarga aylantirishdi. 1918-yil 18-fevralda Q o'qon m uxtoriyati shaklidagi mustaqil Turkiston Federasiyasi tor-m or qilindi, q onga botirildi. . 1917-yildan 1918-yilgacha «Hurriyat* gazetasining 86 som chiqdi. 1917-yil 28-iyuldan unga Fitrat muharrirlik qildi. Behbudiy va Fitratning ushbu gazeta sahifalarida .e ’ion qilingan siyosiy ehtirosli, samimiy m aqolalari uning mazm uni va yo‘nalishini a ’io darajada ifodalab berardi. Behbudiy o ‘zining qozoqlarga qarata «Ochiq xati*da shunday yozdi: «Chi- roqlarim! Boshqa xalqlar, masalan: serblar, italyanlar, armanlar, slavyanlar, polyaklar va boshqalar, hatto dupyoning u bir uchidagi qarindoshlari ila birlashur ekanlar, boshqa katta va quw atlik avlodlarga tobe bo‘lib yutilib, hatto tilin i y o ‘qotgan o ‘z jinsdoshlarini ajratib olib, birlashmoqqa kuch- larini sarf e tar ekanlar, biz o ‘z ichimizdagi qarindoshlarimizdan ayrilsak, uyatdir, axm oqlikdur, turk tomiriga boita urmoqlikdur*1. . 1914—1917-yillarda nashr etilgan «Sadoi Turkiston* gazetasi ja qilishga, g ‘aflat uyqusidan uyg‘otishga harakat qilgan gazetalari eng yaxshi an ’analarining davomchisi bo'ldi. U, shuningdek, «Jaholat zulmatida qolib kelayotgan kishilarni milliy vaqtli matbuot va adabiyot bilan tanishtirishni» ham da adiblar va shoirlarga ularning jamiyatdagi vazifasi va fuqarohk burchi haqida so ‘zlashni o ‘z oldiga maqsad qilib qo‘ydi. Shunga muvofiq gazeta o ‘z o ‘quvchilarini m untazam ravishda mashhur yozuvchilarning 1 «Hurriyat*, 1918, 26-yanvar. asarían bilan ham tanishtirib, N ozim axonim , H am za, So‘fizoda, Siddiqiy, M irmuhsin, I. Davron, Tavailo, C h o 'lp o n , Fitrat va boshqalar ijodi haqida hikoya qilib bordi. Ushbu gaze ta sahifalarida adabiy tanqid ancha to ‘liq aks etdi. «Tanqid» ruknida bu adabiy jan m in g aliamiyati tushuntirib berilardi. Turkistonda nashr etilayotgan ju rn allar gazetalardan nafaqat hajm , m ateriallar xarakteri, nashr narxining an ch a qimmatligi bilan, balki shu bilan birga o ‘z maqsad hamda vazifalari bilan qam farq qilardi. «Сред неазиатский вестник» bu erdagi ilk ju m a l edi. Muharriri va noshiri E.G . Smimov bo'lgan bu nashming m aqsadi rus tilini keng yoyishdan va «mahalliy aholi orasida ruslashtirish siyosatini» targ‘ib qilishdan iborat ekanligini ta ’kidlaydi professor N. Abduazizova. Jum al bir yil davom ida (1896—1897) nashr etib turildi. «Средная Азия» nomli boshqa bir ilmiy m a’rifiy va adabiy-badiiy jum alga (1910—1911) A. L. Kirsner m uharrirlik qilgan. «Oyina» (1913— 1915), «Al-isloh» (1910-1917), «Al-Izoh» (1917-1918), «Kengash» (1917) va boshqalar mahalliy tillarda chiqqan eng m ashhur ijtimoiy-siyosiy, adabiy-ilmiy jum allar edi. Ular orasida M ahm udxo'ja Behbudiyning «Oyina» jurnali dastlabki yirik milliy nashr bo'ldi. «Jumallar orasida eng birinchisi va eng yaxshisi», degan edi u haqida Abdulla Avloniy. XX asm ing ikkinchi o‘n yilligi oTtalariga (1914—1918) kelib milliy jurnallardan iborat davriy matbuot o ‘z qiyofasiga ega bo'ldi, mavzu, mazmun va yo'nalish jihatidan shakllanib ulgurdi. Behbudiy tajribasining vorislari bo'lgan Hamza, Fitrat, C h o ip o n va boshqalar oylik va kundalik nashrlami chiqarib, ularga boshchilik qila boshladilar. Qoraqalpog‘iston matbuoti tarixi. 0 ‘zbekiston tarkibida o ‘z respub- likasiga ega qoraqalpoq xalqining 1917-yilgacha milliy tilida gazetasi bo‘lishi u yoqda tursin, uning asosiy qismi gazetaning nima ekanligi to ‘g‘risida tasawurga ham ega emasdi. Shubhasiz, odamlar hayotda yuz berayotgan har xil yangiliklami, boshqa yurtlardagilar qanday yashayot- ganligini bilishga qiziqishardi. Oktabr to 'n tarish id an oldin bunday xabar- larning darakchilari asosan bozor ahli, savdogarlar, sayyohlar bo‘lgan. Awallari haftasiga ikki marta bo'lib turadigan uzun va qisqa bozorlarga ba’zi odam lar uzoq ovullardan u-bu narsani xarid qiladigan islii bo'lm asa ham «Olamda nim a gap-so‘z?», «Zam onning yo'nalishi qay tom onga,, borayapti?», «Ertangi kunimiz qanday b o 'la r ekan?» kabi savollarga javobí) olish uchun kelishgan. U yerda faqat uzunquloq gaplarni emas, balki ja r- chilarning xabarlarini, voizlarning nutqlarini tinglab, eshitganlarini ovul- doshlariga yetkazishgan. Qishloq-ovulga uzoqdan kelgan m ehmonga mezbonlar beradigan ilk savollar «Sliaharda nima yangiliklar?», «Qanday xabar olib kelding?» qabilida bo‘lgan. Shu tariqa xabarlar kishilaming biridan ikkinchisiga o ‘tib, chekka joylargacha yetib borgan, ayniqsa, qiziqarli xabarlar juda tez tarqalgan. O'sha paytlarda qoraqalpoq xalqining ko'pchilik qismi kam bag'al yashasa ham, zehnli, bilimga chanqoq edi. 0 ‘z davrida intilganlar, ya’ni, harakat qilganlar imkoniyatiga yarasha bilim olishga muvaffaq bo'lgan. Odam lar o ‘z uylarida turli diniy adabiyotlar va qissa kitoblarini saqlaganlar. Qissaxonlar, savodii odam lar kitoblarini turli davralarda o'zlari o'qib berishlari bilan birga, b a ’zi savodi chiqqan yoslilarga mutolaa uchun vaqtincha bcrib ham turishgan. Madrasalar qoshida mo'jazgina kutubxonalar bo‘lib, ularda diniy kitoblar bilan birga Navoiy, Nizom iy, Fuzuliy g'azallari, So‘fi Olloyor, X oja Ahmad Yassaviy, Bedil, Rabg‘o ‘ziy va boshqa dunyoviy va diniy ta’limot namoyon- dalarining kitobSari saqiangan va talabalarga o'qishga berilgan. 0 ‘zbckiston va Q oraqalpog‘istonda xizmat ko‘rsatgan madaniyat xodimi U. Rahmetullaev o ‘tgan asm ing 20-yillarida Qoraqum eshon madrasasi yonida katta kutubxona b o ‘lib, undagi kitoblardan o ‘quvchilar foydalangani haqida yozadi. Kutubxonaga h ar yili Qozon, Kobul, Toshkent shaharlaridan karvon bilan 1—2 tuya yangi nashr etilgan kitoblar keltirib turilgan. Filologiya fanlari doktori Q.Ayimbetov «Xalo‘q danalo‘g ‘o ‘* kitobida Chim- boy qal’asidagi ziyolilardan Qazi Mao‘lik Bekmuhammad o ‘g‘li Qazalo‘, Orenburg shaharlariga karvon yurgizib, savdo mollari bilan biiga kitoblar ham oldirib, xalqqa tarqatgani haqida hikoya qiladi. M umtoz shoir A. Dabilov qissaxonlik hunarini egallashda Qazi M ao‘lik sababchi boMganini, undan «Oshiq G ‘arib* dostonini sotib olganini eslaydi. Kitob ko‘chirish, ya’ni, xattotlik qoraqalpoqlar orasida keng tarqalgan hunar bo‘lgan. Husnixati chiroyli, harflami aniq yoza oladigan xattotlar qissa kitoblarini, ayrim shoirlaming she’rlarini ko‘chirib, xalqqa tarqatganlar. Qoraqalpog'iston hududida topilayotgan kitoblar orasida bosma kitoblar ko‘p uchraydi. U lam ing aksariyati ikki xil — Qozon bosma va Kobuliy bosmaga taalluqli. M atbuot tarixini o ‘rganuvchi mutaxassislar 1917-yilgacha Q oraqalpog'iston hududida arab alifbosida bosma bo‘lma- ganini tasdiqlaydilar. Lekin, vaqtida oqpodsho, ya’ni chor Rossiyasi hokimligining markazi boMgan Petro-AIeksandrovskda (hozirgi To'rtkul shahrida) rus harfli m atbaa uskunasi yordamida davlatning turli rasmiy hujjatlari chop etilganligiga oid aniq dalillar mavjud. Ba’zi ma’lum otlarga qaraganda, hozirgi Qoraqalpog‘iston hududida 1919-yilda rus tilida «Amudarinskaya jizn* gazetasi va ayrim varaqalar chop etilgan. Q oraqalpoq olimlarining aksariyati birinchi milliy gazeta 1924-yiIi noyabr oyidan «Erkin qaraqalpaq» nomi ostida nashr etilganligini tasdiqlashadi. Ayrim m anbalarda undan oldin «Kambag‘allar tovushi* nomli gazeta chiqarilgani haqida ham notoMiq m a’lum otlar bor. Lekin mavjud m anbalar, m a’lumotlar o'rganilib, tahlil qilib ko‘ril- ganida, ilk milliy gazeta-«Birinshi ado'm» 1924-yilning oxirgi oylarida dastlab 50 nusxada chop etilganligiga oid faktlarga duch kelamiz. «Birinshi ad o ‘m*dan keyin qoraqalpoqlarning yetakchi gazetasi 1928-yildan boshlab «Erkin qaraqalpaq», «M iynetkesh qaraqalpaq* (1928—1932), «Qo'zo‘1 Qaraqalpaqstan* (1932—1957), «Совет Коракалпагистано* (1957-1992) va mustaqillikdan so‘ng «Erkin Qaraqalpaqstan* nomlari ostida chop etilib kelinmoqda. Ayni kunda nashr etilayotgan «Вести Каракалпакистана* gazetasi «Амударинская жизнь» gazetasining bevosita davomchisidir. 1928— 1932-yillarda To‘rtko‘lda faoliyat ko'rsatadigan xo‘jalik hiso- bidagi bosmaxonada qator ruscha va qoraqalpoqcha (lotin alifbosida) kitoblar va gazetalar nashr ctilgan. 1931-yil 13-fevraldan hozirgi «Qaraqalpaqstan jaslaro“», 1932-yilning 20-yanvaridan «Jetkinshek* gazetalari nashr etilm oqda. Dastlabki jurnalistlardan Qasim Ao‘ezov, N au riz Japaqov, Orazali Qosekeev, Izbasar Fazilov, Maxsudulla Yakubov, Xojan Abdiholiqov, Tam endar Safiev, Ismoil Sultanov, Q urbanbay Aralbayev va boshqalar Qoraqalpog*istonda matbuot sohasining birinchi qaldirg'ochlari hisobla- nadi. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|