Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

1.4.Ижтимоий биоэтика шароитида ўсимлик ва ҳайвонот манбаларидан келиб чиққан генетик жиҳатдан ўзгартирилган организмларни яратиш ва улардан фойдаланиш
Биоэтик тартибга солиш нафақат инсон геноми билан, балки ўсимлик ва ҳайвонот манбаларидан генетик жиҳатдан ўзгартирилган организмлар билан ҳам манипуляцияни талаб қилади. Озиқ-овқат билан таоминлаш муаммоси ҳар доим жамият ҳаётида энг муҳим бўлиб келган. У ҳозирги кунда ҳам долзарб бўлиб қолмоқда, чунки у Ер аҳолисининг экспонент ўсиши билан ҳам, сайёрадаги ноқулай экологик ўзгаришлар билан ҳам боғлиқ. БМТнинг Озиқ-овқат ва қишлоқ хўжалиги ташкилоти мутахассисларининг тахминий ҳисоб-китобларига кўра, тўйиб овқатланмаганлар ёки очликдан азият чекаётганлар сони 1 миллиарддан ошади, бу дунё аҳолисининг эттидан бир қисмидир. Ҳар йили ўн минглаб одамлар очликдан ўлишади. Бундай шароитда генетик модификацияланган организмларни (ГМО) яратиш нафақат истиқболли, балки маълум даражада инсоният учун қутқарувчи корхона ҳамдир. Илм-фан нуқтаи назаридан ГМО тирик организм бўлиб, генотипи генетик муҳандислик ёрдамида суноий равишда ўзгартирилган. Озиқ-овқат хавфсизлиги нуқтаи назаридан, бу экологик ноқулай шароитларга ва зараркунандаларга чидамли ўсимлик навлари; таъми яхшиланган ва юқори озуқавий қиймати юқори бўлган ўсимликлар; тезлаштирилган ўсиш ва маҳсулдорлик билан ажралиб турадиган янги зотли ҳайвонлар. Гуманизм нуқтаи назаридан, бу ҳаётий эҳтиёжни - озиқ-овқатга эҳтиёжни ва очлик муаммосини камайтиришни таоминлайди. Бугунги кунда ГМО бир қатор йўналишларда фаол қўлланилади: фармакология, қишлоқ хўжалиги, тиббиёт, озиқ-овқат саноати ва бошқалар. Қишлоқ хўжалигида рекомбинат ДНК ёрдамида қурғоқчиликка, совуққа, касалликларга, ҳашаротлар зараркунандалари ва гербицидларга чидамли навларни олиш мумкин. Муҳим вазифалардан бири вирусларга чидамли ўсимликларни олишдир, чунки қишлоқ хўжалиги экинларининг вирусли инфекцияларига қарши курашнинг этарлича самарали усуллари ҳали ишлаб чиқилмаган. Ўсимлик ҳужайраларига вирус конвертидаги оқсил генларининг киритилиши реципиент ўсимликнинг ушбу вирусга чидамлилигини оширади. Трансген ўсимликлар аллақачон олинган бўлиб, улар ўндан ортиқ турли хил вирусли инфекцияларнинг таосирига дош бера олади ва шу билан бирга юқори маҳсулдорликни сақлайди.
Генетик муҳандислик усуллари ёрдамида бир қатор ҳаётий дори-дармонлар, жумладан, инсулин ва антивирал интерферон олинган. Ва бундай технология ҳали ҳам ишлаб чиқилаётган бўлса-да, улар тиббиёт ва қишлоқ хўжалигида улкан ютуқларни ваода қилмоқда, чунки бу ваксиналарни яратиш ва ишлаб чиқаришнинг жуда истиқболли усули. Бироқ, бир бутун сифатида экологик хавфсизлиги, шунингдек, инсон саломатлиги нуқтаи назаридан, ГМО жуда қийин учун ижтимоий-ахлоқий муаммо. ГМО яратишда ген муҳандислиги фаолияти хавфсизлигини тартибга солиш модели қуйидаги талабларга жавоб бериши керак. Биринчидан, у ушбу фаолиятни амалга оширишда ва уларнинг натижаларидан фойдаланишда инсон ва атроф-муҳит хавфсизлигини таъминлаши керак, шу билан бир қаторда генетик муҳандисликни ривожлантириш учун устувор илмий йўналишлардан бири сифатида қулай шароит яратиши керак. Иккинчидан, биохавфсизлик тизимини шакллантиришда амалдаги қонунчиликда жиддий ўзгаришларга йўл қўймаслик, давлат бюджети ва оддий солиқ тўловчига қўшимча юк олиб келадиган янги давлат тузилмаларини тузиш керак; аллақачон мавжуд тузилмалардан тегишли ваколатлар билан фойдаланиш керак. Учинчидан, биохавфсизлик тўғрисидаги қонунчиликда стандартлардан фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга ресурслар ва маблағларнинг минимал сарфланиши билан амалга ошириладиган процедуралар ва процедураларнинг ўзи фуқаролар учун содда ва тушунарли бўлиши керак. Тўртинчидан, жамият ген инженерияси фаолияти натижалари тўғрисида тўлиқ ва ишончли маолумотларни олиш ва жамоатчилик назоратини амалга ошириш ҳуқуқига эга, шунинг учун биохавфсизлик тизимида ушбу соҳада қарор қабул қилишда ахборот бериш ва жамоатчилик иштироки механизми назарда тутилиши керак. Генетик жиҳатдан модификацияланган организмларнинг инсон саломатлиги учун биохавфсизлигининг ахлоқий ва ҳуқуқий муаммолари ва улардан фойдаланишнинг мумкин бўлган хатарлари, механизмлари ва биотехнологиялар натижасида вужудга келган тирик модификацияланган организмларни трансчегаравий ҳаракатланишини таоминлаш механизмлари ва чора-тадбирларини аниқлаш биоетик ахлоқий нутқ шароитида амалга оширилади ва амалга оширилади. Дарҳақиқат, бегона ДНКнинг киритилиши таосирида тирик организмларнинг индивидуал генларининг фаолияти ўзгаради, бунинг натижасида ушбу организмлардан олинган озиқ-овқат маҳсулотларининг истеомол хусусиятларининг ёмонлашиши мумкин. Шундай қилиб, ГМО асосида олинган озиқ-овқат маҳсулотларида қабул қилувчи организмлар билан таққослаганда токсик, алержен моддаларнинг кўпайиши кузатилиши мумкин, бу эса белгиланган хавфсизлик чегараларидан ошиб кетади. Трансгеноген организмларнинг атроф-муҳитга, биринчи навбатда қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ва ҳайвонларига, уларнинг геномига микроорганизмлар ва вирусларнинг бегона генлари киритиладиган, трансгенларнинг ёввойи турларга ўтиши натижасида табиий биоценозларнинг ўзгаришига олиб келадиган, янги пайдо бўлиши ва бошқалар пайдо бўлишидан хавотирда. агрессив патогенлар, бегона ўтлар, трансгеник хусусиятларнинг мақсади бўлмаган организмларнинг зарарланиши ва бошқалар. Бугунги кунга келиб ГМО нинг инсон саломатлиги ва атроф-муҳит учун хавфсизлигини баҳолашнинг самарали тизими ишлаб чиқилган. Унда тавсия этилган генетик модификацияни режалаштириш босқичидан бошлаб ва трансгеник навни давлат рўйхатидан ўтказиш тўғрисидаги гувоҳномани олиш билан якунланган бир қатор ёндашувлар ва усуллар мавжуд бўлиб, улар ГМОлардан иқтисодий фаолиятида фойдаланиш ҳуқуқини беради. Дунёнинг ривожланган давлатларининг аксариятида ГМО биохавфсизлиги билан боғлиқ махсус қонун ҳужжатлари қабул қилинган ва самарали фаолият кўрсатмоқда, шунингдек, уни амалга ошириш учун тегишли ваколатли органлар яратилган. Генетик жиҳатдан ўзгартирилган соя, маккажўхори, картошка, гуруч ва бошқалар узоқ вақтдан бери бутун дунёда кенг қўлланилиб келинаётганига қарамай, олимлар бу саволга аниқ жавоб бермайдилар: ГМО таосирининг инсон саломатлиги ва умуман экотизимга узоқ муддатли оқибатлари қандай бўлиши мумкин. Расмий равишда, ГДО (бугунги кунда уларга одамларнинг мақсадли ва тезлаштирилган ҳаракатлари натижасида олинган ва инсоният асрлар давомида ишлатиб келаётган дурагайлар киради) хавфсизлиги ҳақидаги фикр устундир. Шу билан бирга, бир қатор олимлар ГМО нинг тез киритилишининг инсон саломатлигига ва умуман экотизимга салбий таъсири дарҳол пайдо бўлмаслиги ва қайтариб бўлмайдиган бўлиши мумкинлигидан хавотирда. Бундай ноаниқлик шароитида ижтимоий-биологик эҳтиёткорлик принципига мурожаат қилиш қонунийдир: "Агар атроф-муҳитга жиддий қайтариб бўлмайдиган зарар этказиш хавфи мавжуд бўлса, тўлиқ илмий аниқликнинг йўқлиги олдини олиш бўйича иқтисодий самарадор чораларни қабул қилишни кечиктириш учун асос сифатида ишлатилмаслиги керак. атроф-муҳитнинг бузилиши "Ушбу принципга мувофиқ, илмий ноаниқлик шароитида атроф-муҳит ва инсон соғлиғига жиддий ёки қайтариб бўлмайдиган зарар этказмаслик учун вазиятни ва ГМО ишлаб чиқариш ва истеомол қилиш хавфини тўлиқ баҳолаш асосида чоралар кўриш керак ва қилинмоқда. Гарчи ушбу тамойил бир қатор сабабларга кўра танқид қилинган бўлса-да, уни ГДО ишлатишда қўллаш зарур, чунки бу овқатланишнинг "ҳиссий" муаммосига оқилона ёндашиш ва бу муаммони экологик ва биохавфсизлик нуқтаи назаридан ҳал қилишнинг кафолати