Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

16-МАВЗУ
ПСИХИАТРИЯ ВА ПСИХОТЕРАПИЯДА ЭТИКА ҚОИДАЛАРИ


Режа:
1.1.Психиатриядаги "муаммоли вазият" тушунчаси.
1.2.Руҳий беморларни мажбурий равишда касалхонага ётқизиш
1.3.Психиатрияда "зарар етказманг" тамойили
1.4.Психиатриядаги суиистеъмол ҳақида
I. Дарснинг мақсади:
1. Психиатриядаги "муаммоли вазият" тушунчасини тушуниш.
2. Руҳий касалларнинг ҳуқуқий ҳимоясини шакллантириш тарихи.
3. Руҳий саломатлик ёрдамини кўрсатишнинг асосий ҳуқуқий жиҳатлари билан танишиш.
4. Беморни мажбуран психиатрия касалхонасига жойлаштиришнинг асосий мезонларини ўрганиш.
II.Мавзунинг мотивацион хусусиятлари:
ХVIII аср охирида фан сифатида пайдо бўлган психиатрия одамларни руҳий касалларга янгича қарашга мажбур қилди. Шу вақт ичида шифокорлар нотинч беморларга нисбатан шафқаncизлик чораларига қарши чиқишни бошладилар. Бироқ, руҳий касалликлар ҳақида хурофотлар ҳали ҳам тирик. Бир мунча вақт давомида бундай беморларни жамиятдан тўлиқ ажратиб туриш ва ҳатто қобилияцизларни жисмонан йўқ қилиш зарурлиги тўғрисидаги ҳукм сақланиб қолди. Кўпинча психиатрия шифохонаси соғлом одамларни, ҳокимият, жамият ва бошқаларни ёқтирмайдиган одамларни ажратиш учун ишлатилган, буларнинг барчаси психиатрия ёрдамини кўрсатишни ҳуқуқий тартибга солиш зарурлигини келтириб чиқарди. Мажбурий равишда психиатрия касалхонасига ётқизиш муаммоси ўта долзарбдир.
III. Синфлар учун жиҳозлар:
1. Ушбу тавсия.
2. Дарс мавзуси бўйича топшириқлар.


1.1.Психиатриядаги "муаммоли вазият" тушунчаси.
"Психиатрия" сўзининг этимологияси (юнон тилидан. «psuche» - жон, «Iatros» - шифокор) психиатрнинг касбий фаолиятининг асосий мақсадини -руҳий касалликларни даволаш, малакали ва моҳир ёрдамни, авваламбор, руҳий касалларга, балки муҳтож одамга ҳам этарли даражада акс эттиради. Бундай ёрдамда. Барча тиббиёт фанларидан психиатрия инсон билан умуман кўпроқ, унинг биологик, ақлий, маонавий ва ижтимоий таркибий қисмларини ҳисобга олган ҳолда муомала қилади. Ўн саккизинчи асрнинг охирида Францияда ва Англияда жинни касалларга муносабат деярли бир вақтнинг ўзида ўрнатила бошланди. "Жиннилар касалларнинг қадр-қимматига кўтарилгани" учун асосий хизмат француз шифокори Филипп Пинелга тегишли бўлиб, у 1793 йилда Парижнинг Бисетре давлат касалхонасида руҳий касаллардан занжирларни том маънода олиб ташлаган. Унинг психиатрия ислоҳоти дарҳол тиббий патернализмнинг афтеозига айланди. Пинел тўғридан-тўғри ўз беморларини болалар билан таққослайди ва у яратган руҳий касалхонанинг турини оиласи билан таққослайди. Пинелнинг патернализми нафақат ахлоқий позиция, балки унинг терапевтик усулининг моҳияти, яъни "ахлоқий даволаш" деб аталади, уни қўллашда шифокор эксклюзив рол ўйнайди – унинг ахлоқий ва жисмоний баркамоллиги. Пинел " эркинликни ўргатади" ва ҳатто ўз беморларига "еркинликни мажбур қилади". "Озодликка мажбурлаш" ғояси баози беморларнинг ("кўр ғазабга дучор бўлганлар") "камзул" (қисқичбақа) ва вақтинча изоляция ёрдамида чеклашнинг оқилона чоралари билан рухсат этилади. 50 йил ўтгач, инглиз шифокори Жон Коноли Пинелнинг тиббий услубининг ахлоқий томонларини чуқурлаштиради ва руҳий касалларга нисбатан ҳар қандай чеклов чораларини истисно қилишни таклиф қилади. Конолли томонидан таклиф қилинган тизим атрофидаги тортишувлар ("Уялмаслик керак") умумевропага айланди. Ушбу тарихий низо чуқур рамзий маонога эга бўлиб, жиддий оқибатларга олиб келди, аммо тиббий патернализм доктринасининг асослари ҳеч қандай тарзда муҳокама қилинмади.
Ғарбий мамлакатлардаги психиатриядаги тиббий патернализм инқирозининг хабарчиси психиатрия касалхоналарининг инқирози бўлиб, у 1950-йилларда бошланган.1955 йилда ЖССТ экспертлар қўмитаси руҳий касалларни даволашни жамиятдан ажратилмаган ҳолда кенгайтириш зарурлиги тўғрисида гапирди. 60-70-йилларда АҚШ психиатриясида янги сиёсат - руҳий касалларни"деинституционализация қилиш" сиёсати, яони уларни психиатрия шифохоналарида мажбурий қамоққа олишдан бош тортиш сиёсати фаол олиб борилди. Инновацияларнинг асосий сабаби ўша вақтга қадар психотроп дори воситаларининг кенг қўлланилиши эди, натижада психиатрия шифохоналарида беморлар тўпланиб қолмоқдалар, улар одатланиб қолган урф-одатлар туфайли касалхонадан чиқарилмаган, аммо аслида стационар даволанишга эҳтиёж қолмайдилар. Қадимги психиатрия шифохоналари улкан катталиги, аксарият беморларнинг доимий яшаш жойларидан узоқлиги учун танқид қилинди, лекин, айниқса, фаолиятнинг умумий йўналиши беморларни даволаш ва реабилитация қилишдан кўра кўпроқ хайрия ва ёрдам кўрсатишга қаратилган. М. Фореманнинг машҳур "Бир куку уяси устидан учиб ўтди" филми руҳий касалларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш учун жуда кенг ҳаракатнинг ажойиб эпизодига айланди. 60-йилларда Eвропада, сўнгра Америкада психиатрия атрофида драматик воқеалар содир бўлди, шунингдек, ўзларининг биоетика концепциясининг баози сюжетларини тахмин қилишди. Гап "руҳий касаллик" мавжуд эмас, балки "макрососял инқирозли вазиятлар" мавжудлигини таокидлаган антипсикатрларнинг ҳаракатлари ҳақида кетмоқда; психиатрик ташхис (асосан шизофрения ташхисини назарда тутади) "ижтимоий ёрлиқ" эканлиги; бу эрда касал ҳеч ақлий, лекин фақат «ғайритабиий шахслар" жамияти психиатрлар ёрдамида изоляция; психиатрия фан эмаслиги, психиатрлар шифокорлар эмас, балки "оқ халат кийган полициячилар" эканлиги. Антипсихатрларнинг амалий дастурида
касалхоналар ҳаётининг ҳар қандай "иерархик репрессив" хусусиятларини йўқ қилишга, ўқитувчилар таркибига "янги роллар", беморларга эса "уларнинг инқирози" ҳақида янги тушунчаларга эотибор қаратилган. Ҳақиқий антипсикиятрик экспериментлар (Буюк Британия, Германия ва бошқа мамлакатларда), авваламбор, психиатрия касалхоналарининг институционал тартибини йўқ қилди, психотроп, седатив воситалардан фойдаланишни бекор қилди. Баъзи антипсихологлар, ҳатто ўз жонига қасд қилиш истагида ҳам одамга тўсқинлик қилишни зарур деб ҳисобламадилар.
Антипсихиатрия мафкурачилари улар томонидан бошланган ҳаракатни "жодугар судлари" га қарши биринчи ҳаракатни, иккинчиси - "Пинел ислоҳоти" ни ҳисобга олиб "психиатриядаги учинчи инқилоб" деб аташди. Антисоспитал ва антипсикиятрик ҳаракатлар руҳий саломатликни сақлашнинг ижтимоий контексти асосан руҳий касалларнинг фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ғояси билан белгиланадиган 70-80-йилларда психиатриядаги чинакам туб ўзгаришларнинг бошловчилари бўлган.