Ӛзбекстан республикасы жоқары ҩӘм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги әжинияз атындағы нӛкис

Adаbiyotlar 
1. Yo‗ldoshev R.A., Rixsiyeva M.M. Insholardagi matniy xatolar, ularni tuzatish 
metodikasi. – T.: Fan va texnologiyalar, 2018. 156 b. 
2. Львов М. Р. Методика преподавания русского языка в начальных классах: 
учеб. пособие для студ. высш. пед. учеб. заведений / М. Р. Львов, В. Г. Горецкий, О. 
В. Сосновская. – 3-е изд., стер. – М.: Издательский центр «Академия», 2007. – C. 327–
335. (464 с). 
ULİWMA BILIM BERIW MEKTEPLERINDEGI
ÓZLESTIRMEWShILIK MAShQALASİ 
Z.Sh.Sherimbetova- ps.i.k., docent 
NMPI «Psixologiya» kafedrası baslıǵı 
 
Ózlestirmewshilik mashqalası ulıwma bilim beriw mekteplerindegi tiykarǵı 
mashqalalardıń biri esaplanadı. Bulardı uyreniw hám joq etiwde hár tárepleme jantasıwlardı 
talap etedi.
Ózlestirmewshilik mashqalası – bul oqıwshılardı tayarlaw hám bilimlerdi ózlestiriw, 
kónlikpelerdi rawajlandırıw, dóretiwshilik xızmet tájiriybesin qáliplestiriw hám bilim 
múnásebetlerin tárbiyalawda mekteptiń májbúriy talapları ortasındaǵı muwapıqsızlıq 
esaplanadı. Bul oqıwshılardıń oqıw hám esaplaw qábiletiniń tómenligi, analiz qılıw hám 
ulıwmalastırıwdıń intellektual kónlikpelerine iye emesligi menen sáwlelenedi. Ámeliyatta 
oqıwshılarda bilim boslıqları, óz waqtında dúzetilmegenligi sebepli nátiyjesiz bolıwı tábiyiy 
jaǵday esaplanadı. Sonıń menen birge, ol tek ǵana intellektual qábiletlerinde, bálkim aqılıy 
processlerinde de kemshiliklerge dus keledi. Júdá az sanlı balalar pedagogikalıq jaqtan 
itibarsızlıq sebepli ózlerin nátiyjeli úyrene almaydı. Olar mektepke keliwinen aldın jetkilikli 
dárejede úyrenilmegenligi hám birinshi klass oqıwshısı ushın zárúr bolǵan kónlikpelerdi 
iyelemegen boladı. Olar tómen oqıydı hám ayırım waqıtları bulardı qalay islewdi de bilmeydi. 
Pedagogikalıq jaqtan qarawsız qalǵan balalar kóbinese olarǵa kóp itibar beriletuǵın 
shańaraqlarda tárbiyalanadı. Bunday jaǵdaylarda ata-analardıń uyrenshikli usıllarınan biri 
gipotárbiyalaw esaplanadı. Kempir apası yaki ata-anasıınan biriniń qaramaǵında bolǵan bala 

---

65 
ózin qıyın jaǵdayǵa saladı. Ol tek ǵana oqıwdı, esaplawdı, hám jazıwdı bilmey qalmastan, 
ápiwayı elementler haqqındaǵı sorawlarǵa da juwap bere almaydı.
Mektepke qabıl etiw processinde ol ushın beriletuǵın ayırım sorawlarǵa, máselen ata-
anası kim, qay jerde kim bolıp isleydi, qay jerde jasaydı sıyaqlı ápiwayı sorawlarǵa da juwap 
beriwge qıynaladı. Eger bala mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemesine barǵan bolsa, ol 
kóbirek bilimlerdi iyelewge hám arnawlı qábiletlerge iye ekenligi, onıń mektepke tayarlıq 
dárejesi, mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemesinde ótilgen sabaqlardıń mazmunına da 
baylanıslı boladı. Baslawısh klasslarda mekteptiń nátiyjesiz bolıwınıń sebebi tómen úyreniw 
uqıplılıǵı esaplanadı. Úyreniw bilimlerin ózlestiriwdiń ulıwma aqılıy qábileti sıpatında 
túsiniledi. Oqıw qábiletiniń tómenligi aqılı zayıl balalarǵa tán esaplanadı. Ayırıqsha keshigiwler 
akademiyalıq nátiyjesizliklerde sintezlenedi, bul rawajlanıwdan artta qalıw processiniń 
nátiyjesinen kelip shıǵadı. Bir neshe artta qalıwlar, eger olar dúzetilmese, artıp bara beredi, bir-
biri menen aralasadı hám aqır aqıbetinde akademiyalıq kenshiliklerge alıp keledi. Mekteptegi 
qıyınshılıqlarǵa biypárwalıq nátiyjesinde den sawlıǵınıń buzılıwı, ásirese mektep oqıwshılarınıń 
neyropsixikalıq tarawı buzılǵan boladı. Bu sezimlik funkcional stress penen birge úziliksiz 
qábiletsizlik sezimi, qáweterdiń kúsheyiwi, kemsitiliwden qorqıw, jaza esaplanadı. Mekteptiń 
qáwipli faktorları kompleksi úziliksiz ráwishte, uzaq waqıt hám úziliksiz ráwishte isleydi hám 
eger insan bul tásirdi turaqlı, basqarıp bolmaytuǵın, ózgermes dep bilse hám balanıń ózi 
ózgermese, hár qanday unamsız faktordıń insan denesine tásir kúshi kúsheyedi eken [2; 24].
Sonday-aq, kóriw qábileti, esitiw qábileti yaki sóylewinde kemshilik bolǵan, yaǵnıy 
analitikalıq sisteması buzılǵan oqıwshılar áwmetsiz bolıwı hám ózlestiriw kórsetkishi tómen 
bolıwı múmkin. Mektepte salıstırmalı psixologiyalıq tayarlıǵı menen de oqıwshılar taxtada ne 
jazılǵanın kormewi yaki oqıtıwshınıń aytqanların estipese de ózlestiriwden arqada qalıwı 
múmkin. En ańsat usıllardan biri bunday balalardı klasta oqıtıw processinde olardı birinshi 
qatarlarǵa otırǵızıw, jeńil tapsırmalar beriw arqalı unamlı nátiyjelerge erisiw múmkin. Eger 
awır jaǵdaylarda sezilerli dárejede arqada qalıwlardı baqlasaq, arnawlı mekteplerge- gereń, 
esitiw qábileti tómen, sóylewinde kemshiligi bolǵan arnawlı mekteplerge ótkeriw kerek. 
Baslawısh klaslarda obrazlı pikirlewdiń jetkilikli dárejede rawajlanbaǵanlıǵı sebepli 
ózlestirmewshi oqıwshılar ushırasadı. Oqıwshılardıń ózlestirmewine olardıń jeke 
ózgesheliklerinen kelip shıǵıp, olardıń oqıwǵa qábiletsiz ekenlikleri de sebep bolıwı múmkin. 
Ásirese orta klaslarda. Sebebi, bul dáwirge kelip mektep dástúri de quramalasadı, oqıw 
qıyınlasadı. Bir oqıtıwshınıń ornına túrli talaplar menen túrli oqıtıwshılar keledi. Aldın 
qanaatlandırarlı yaki jaqsı oqıǵan balalardıń ayırımları bul jaǵdayda oqıw xızmeti dárejesi de 
tómenleydi. Bul birqansha oqıw qábiletine iye, kóplegen klaslaslarına qaraǵanda mektepke 
jaqsıraq tayarlanǵan balalar bolıwı da múmkin. Olar ushın oqıw júdá ańsat seziletuǵın edi: olar 
nátiyjelerge júdá kóp qıyınshılıqlarsız erisedi, klasta salıstırmalı joqarı dárejege iye boladı hám 
oǵan say ráwishte ózlerin de húrmet etedi. Talaplar kóbeyip ketkende, biraq oqıwǵa umtılıw 
tómenlegende olardıń ózlestiriw kórsetkishi tómenleydi. Oqıwdaǵı qıyınshılıqlar, oqıw 
motivaciyasınıń ózgeriwine alıp keledi. Oqıwǵa bolǵan múnásebetinde ózgerisler júz beredi, 
ayırım waqıtları mektepten de ketiw jaǵdayları da ushırasadı. Oqıwdı qálemew tómen 
kórsetkishlerge hám aldıńǵı klass oqıwshılarınıń jaǵdayına alıp keledi. Orta klaslarǵa ótiw 
óspirimlik dáwiriniń baslanıwına, teńlesleri menen qarım-qatnasqa ótiwine tuwra keledi. 
Ayırım izertlewler nátiyjesi sonı kórsetedi, ayırım oqıwshılar oqıwdıń ornına basqa ózi 
qızıǵatuǵın jumıslar menen shuǵıllanıp ketkenligi ushın da ózlestiriw kórsetkishiniń 
tómenlewine alıp keledi [1; 11-16]. 
Ózlestirmewshi oqıwshılardıń tipleri: 
Áhmiyetli qıyınshılıqlarǵa iye bolǵan balalar-bul túrli sebeplerge góre jas normasınan 
shetke shıqqanlar esaplanadı. Olar tapsırmalardı orınlawda qıynaladı, ózlerin júdá tómen 

---

66 
bahalaydı. Bul oqıwshılar oqıtıwshıdan eskertiwler aladı. Olar sonıń ushın oqıtıwshısı menen 
múnásebetke kirisiwdi, birge otırıwdı qálemeydi. Mekteptegi ornınan narazı bolǵanı ushın hár 
qıylı usıllardan paydalanadı. Otırǵan jerinde baqırıw, koridorda júgiriw, hár qıylı shoq qılıqlardı 
isleydi.
Mektepte tómen ózlestirmewshi balalar- ulıwma oqıwshılardıń ¼ bólegin quraydı. Olarda 
rawajlanıwdan artta qalıw sebeplerinen biri, hámiledarlıq hám tuwıw patoogiyası, tuwılıwdaǵı 
kemshilikler, awır kesellik sıyaqlı faktorlar da tásir etken bolıwı múmkin. Olar túrli juqpalı 
keselliklerge de dus keledi. Olar kóbinese disfunkcional mikrosocial ortalıqta jasaydı. 
Rawajlanıwdan artta qalǵan balalar mektep shárayatları, kúndelik tapsırmalarǵa hám oqıw 
júklemelerine úyrenisiw qıyın boladı.
Hám álle qashan tálimniń dáslepki basqıshlarında olar mekteptegi nadurıs hám 
akademiyalıq uqıpsızlıqtıń rawajlanıwınıń tolıq ózine tán qáwip toparın quraydı. Sonday-aq olar 
kóbinese olar mektep ushın mashqala tuwdıratuǵın, qıyın, qaysarlıq penen ózlestirmewshi 
oqıwshılar oparın payda etedi.
Funkcional tárepten jetilispegen balalar. Olar shın kewili menen hám hújdanı menen 
oqıydı, barlıq tapsırmalardı orınlawǵa umtıladı. Biraq oqıw dáwiriniń birinshi aylarında olardıń 
is-háreketleri hám tınıshlıǵı ózgeredi Ayırımları tınıshsızlanadı, letargiya, sıbırlap sóylesiw, 
ashıwlanıw, bas awırıwınan qıynaladı, awqatlanıwı da tómenleydi, sonıń menen birge uyqıda 
da qıynaladı. Bulardıń barlıǵı tábiyiy jaǵday: sebebi bala jańa shárayatlarǵa iykemlespekte hám 
bul álbette óz tásirin qaldırmastan qoymaydı. Biraq bi reki ay ótkennen soń da ózgeris 
sezilmedi, nátiyjege de erise almadı. Denesiniń ayırım funkciyaları da ele mektepte oqıwǵa 
tayar emeligi, ele buǵan iye emesligi belgili boladı. Ayırım balalar tez sharshaydı, mektepte 
shıdamsız boladı, basqaları dıqqatın bir jerge jamley almaydı, basqaları bolsa, kiriw testleriniń 
testleri niń nátiyjelerin tastıyıqlaǵısı kelmeydi. Oqıwda artta qalǵan balalar payda boladı., 
ayırımları hátteki oqıw dástúrin de ózlestirie almaydı. Kópshiligi awırıp qalıp, sabaqların 
qaldırıp qoyadı hám nátiyjede artta qaladı.
Hálsiz balalar. Birinshi klasqa kelgen balalar arasında 20-30% deni saw, birinshi klass 
oqıwshılarınıń 30-35% juqpalı keselliklerge shalınǵan, 8-10% kóriw qábileti buzılǵan, 15-20% 
da kóbinese rawajlanıwdıń túrli basqıshlarında miy yarım sharlarınıń organikalıq buzılıwı 
nátiyjesinde neyropsixikalıq tarawında túrli buzılıwlarǵa ushıraydı. Bul balalar mektepke 
iykemlesiwi qıyın keshedi. Olar úyde qorǵaladı, olardıń rawajlanıwı normadan artta qaladı. 
Bularǵa sheklengen maǵlıwmat támiynatı, bilim, kónlikpe, átirap-ortalıqtıń nadurıs baǵdar 
beriwi, teńlesleri, oqıtıwshı menen baylanıs ornatıwdaǵı qıyınshılıqlar, klastaǵı nadurıs is-
háreketler, jetkilikli dárejede rawajlanbaǵan tálim motivaciyası hám t.b. kiredi.
Hálsiz balalardıń jáne bir tipi bar bolıp, bularǵa úyde hámme nárseni islewge ruxsat 
berilgen balalar kiredi. Olar qadaǵan etilgen nárselerge de aralasadı, ózlerin basqara almaydı, 
tez sharshaydı, dıqqatın jámley almaydı hám tapsırma berseń uzaq waqıt isleydi. Har bir klasta 
bunday balalar shama menen 30-40% dı quraydı. Olardı oqıtıw pedagoglardan bir qansha 
stressti, ruwxıy hám kásiplik sheberliklerdi talap etedi. Hár qıylı funkcional sistemasında kishi 
artta qalıwlar, bir-biri menen birleskende, kórinetuǵın anıq buzılıwlarǵa alıp keledi. Olardan: 
disinibiciya, motorlı táshwishleniw, giperaktivlik. Olar óz xızmetin shólkemlestire almaydı, 
dıqqatların durıs jolga qoya almaydı, óz teńlesleri menen normal múnásibetke kirise almaydı, 
ózlerin basqara almaydı, tek ǵana ne islewdi abzal kórse sonı isleydi. Minez-qulqınıń buzılıwı, 
qaǵıyda boyınsha, bunday balalarda jazıw, oqıw hám matematikada bir qatar qıyınshılıklarǵa 
dus keledi. 1-klasta olar uzaq waqıt dawamında háriplerdiń durıs konturın úyrene almaydı, 
dápterlerin de qalay bolsa solay, tártipsiz uslaydı. Oqıw jılı aqırına kelip, olar tiyisli klass ushın 
oqıw dástúrin ózlestire almaydı. Olardıń minez-lqınıń ózine tán ózgeshelikleri, úziliksiz 
soqlıǵısıwlar, unamsız rekciyalar klastaǵı jaǵdaydı sezilerli dárejede quramalastıradı. 

---

67 
Mekteptegi ózlestirmewshilikti keltirip shıǵarıwshı sebepler júdá kóp. Sonıń ushın tek 
ǵana oqıtıwshılardıń háreketleri, pidayılıǵı menen, mekteplerimizdegi ózlestirmewshiliklerdi 
dúzetiwimiz júdá qıyın. Bunıń aldın alıw ushın bunday oqıwshılarǵa ata-analar, shańaraq 
aǵzaları, teńles doslarınıń da járdeminen paydalanıwımız úlken nátiyjelerge alıp keliwi 
múmkin.