%збекстан республикасы жо№ары

5-soraw. A`jiniyaz tvorchestvosin izertlew 1930-jillari baslandi. Bunnan aldin 1878-jili 2-sentyabr`de Tashkentten arab shrifti menen shig`atug`in «Tu`rkstan wa`layatinin` gazetasi»nda A`jiniyazdin` Qiz Men`esh penen aytisiwi basilip shiqqan. Shayir do`retiwshiligi boyinsha Q.Ayimbetov, O.Qojurov, N.Da`wqaraevlar da`slepki izertlewler alip bardi. Onin` do`retiwshiligi boyinsha N.Da`wqaraev o`zinin` «Revolyutsiyag`a shekemgi qaraqalpaq a`debiyati tariyxinin` ocherkleri» miynetinde basli temalardin` biri etip aldi. 1950-jillari A`jiniyaz do`retiwshiligi Q.Ayimbetov, I.Sag`iytov, K.Berdimuratov, S.Axmetov, B.Ismaylov ha`m t.b. ta`repinen izertlendi.
A`jiniyaz shig`armalari 1949, 1960, 1965, 1975-jillari qaraqalpaq tilinde, 1962-jili o`zbek tilinde, 1975-jili rus tilinde jariq ko`rdi. A`jiniyaz shig`armalarin izertlewdin` 1960-jillardag`i jan`aliqlarinin` biri onin` qoljazbalarinin` ko`plep tabiliwi edi. K.Bayniyazovtin` «A`jiniyaz shayir haqqinda oylar», X.Xamidovtin` «A`jiniyaz poeziyasinin` derekleri», A.Karimovtin` «A`jiniyaz ko`rkem so`z sheberi», K.Sultanovtin` «Jasliqtin` ashig`i», A`.Pirnazarovtin` «A`jiniyazdin` so`z ustalig`i haqqinda geypara oylar», A.Murtazaevtin` «A`jiniyaz Qosibay ulinin` a`debiy metodi ha`m stil`lik o`zgeshelikleri» dep atalg`an ayirim izertlew jumislarin atap o`tsek boladi.
A`jiniyaz shig`armalarin xaliq tariyxi menen salistirmali izertlew akademik S.Kamalovtin` «A`jiniyaz shig`armalarindag`i tariyxiy etnografiyaliq mag`liwmatlar», B.Ismaylovtin` «1858-1859-jillardag`i Qon`irat ko`terilisinin` A`jiniyaz tvorchestvosinda sa`wleleniwi» dep atalg`an maqalalarinda o`z bag`darin tapti.
A`jinnyaz do`retiwshiligin arnawli izertlegen K.Bayniyazov. Ol A`jiniyaz haqqinda ilimiy ocherk jazip, 1977-jili «Qosiqtin` ku`shi» degen at penen baspadan shig`ardi.
A`jinnyazdan bizge ha`r qiyli temada jazilg`an 150ge jaqin qosiqlari miyras bolip qalg`an. Ol lirik shayir sipatinda ko`zge tu`sti.
6-soraw. Shayir jasag`an da`wirdin` poeziyaliq shig`armalarin bir-biri menen salistirip qarag`animizda barlig`ina ta`n qa`siyet muzikalilig`i bolip keledi. Onin` shig`armalarinda muxammes, to`rtlik, arnaw usag`an shig`armasinda muzika basim. Onin` shig`armalari fol`klorliq ha`m Nawayi, Maqtimquli, o`zinen aldin`g`i qaraqalpaq klassik a`debiyatshilarinin` shig`armalari menen u`nles bolip keledi.
Shayirdin` 1960-1965-jillari shiqqan toplamlarinda qosiqlarinin` qiriqqa jaqini arnaw, basqasi rubayi, to`rtlik, muxammes ha`m ku`ndelikli turmisqa baylanisli shig`armalari esaplanadi.
Arnaw - ha`r qiyli ha`diyseni yaki adamlardin` minezin, kelbetin belgili sotsialliq pozitsiyadan turip, su`wretleytug`in lirikaliq shig`arma. A`jinnyazdin` arnaw janrindag`i shig`armalari muhabbat temasina arnalg`an. Onin` arnawlarinda adamgershiliktin` en` joqarg`i kriteriyasi - adamnin` qa`dirin biliw, dosliq, duris so`zlilik ha`m muhabbat temasindag`i waqiyalar su`wretlenedi. Arnawdin` g`a`zzelden ayirmashilig`i, ol to`rt qatarli ha`m didaktikaliq formada boladi. Arnaw janrindag`i shig`armalarda adamlardin` minez-quliq normalari, a`deplilik, namis, adamgershilik, turaqliliq paziyletleri ideal etip ko`rsetiledi. Misali:
Jamannin` jaqsinin` sorasan` parqin,
Aspan-jer arasi onnan ko`p jaqin,
Jaman qatin biyzar eter elatin,
So`ylegende jaqsi menen ten` bolar.
A`jiniyazdin` ko`pshilik qosiqlari shayir ishqi-muhabbat temasin so`z etedi. Barliq shig`armalarinda intizarliq belgileri ko`rinedi. Bunda yardin` go`zzallig`i, onin` shayirg`a bag`ish etken ta`siri, yardin` zulimlig`i, opasizlig`i shayir shig`armalarinin` mazmunin quraydi.
Shayir shig`armalarindag`i en` tiykarg`i na`rse - adamdi taniw, adamnin` jaqsi minez-quliqlarin ideallastiriw bolip tabiladi. Sonliqtan ol barliq shig`armalarinda haqiyqat o`mirdi, du`n`yanin` ko`rki adam bolg`an o`mirdi jirlaydi. Adamg`a bolg`an sheksiz isenimdi, adamnin` qa`dirin biliwshilikti maqset etip qoyadi.
Onin` muhabbat temasindag`i qosiqlarindag`i belgi - Yar obrazi. Usi obrazdi su`wretlewde ha`r qiyli ko`rkemlew qurallarinan paydalanadi. Su`wretlewdin` original formalarin izleydi, da`stu`riy ten`ew ha`m epitetlerden paydalanadi. Qaharmanlar ay, juldiz, peri siyaqli so`zler menen beriledi. Yardin` ju`zin quyashqa, ayg`a uqsatadi. Yardin` kirpigi - go`zewli oqqa, qanjarg`a, nishterge, erini - g`umshag`a, lalag`a, yaqutqa, boyi - sa`ru`i ag`ashqa, ko`zi - qara, tisi - merwert, ju`zinde qali, qasi - jan`a tuwilg`an ayg`a megzetiledi dep beriledi. Usi go`zzalg`a shayirdin` o`zi ashiq. Ol mudami ishqipazliq a`serinen eki bu`gilgen qa`ddinde ko`rinedi.
A`jiniyazdi shin ma`nisinde shayir dep tanitatug`in ja`ne bir belgilerdin` biri - o`zi jasap turg`an zamannin` sotsialliq ten`sizligin ko`rsetiw boldi. O`z da`wirinin` turmisi menen tanis shayirg`a o`z do`retiwshiliginde el-xaliqti su`yiw sezimleri menen toli shig`armalar do`retiw kerek boldi. Onin` «Ellerim bardi», «Ayirilsa» qosiqlari patriotliq sezim menen suwg`arilg`an. Bularda shayirdin` o`mirine baylanisli waqiyalar da su`wretlenedi.
Shayir shig`armalarinda lirik qaharmannin` obrazinda shayirdin` turmisqa bolg`an ha`r qiyli sezimleri, oylari su`wretlenedi. Ha`r bir shig`armasinda turmistag`i waqiyalardin` birewine yaki bir neshshesine o`zinin` qatnasin bildiredi. Shayirdin` «Kerek» qosig`inda lirik qaharmannin` maqsetleri ko`rinedi. Onin` «Shiqti jan», «Nurzada», «Bozataw» qosiqlarinda tuwilg`an elge su`yiwshilik jatadi. Shayir «Kerek» qosig`inda da`wir ten`sizliklerin qatti a`shkaralaydi.
Shayirdin` muhabbat lirikasina: «Go`zzallar», «Ayirilsa», «Megzer», «Bir janan», «Bolmasa», «Kerek», «Beri kel», «A`y a`lip», «Sa`wdigim», «Tu`ser», «Ha`r kimsenin` yari bolsa», «A`y na`za`limler» ha`m t.b. qosiqlari qaraqalpaq lirikaliq poeziyasinin` marjanlari.
A`jinnyaz shininda da muhabbat lirikasinin` sheberi. Ol ha`r bir qosig`inda adamnin` o`mirge bolg`an u`lken muhabbat penen jasawin joqari sheklerge ko`teredi.
Shayirdin` «Bozataw» poemasin onin` Watan haqqindag`i sezimlerinin` jiyintig`i dep qaraw mu`mkin. Poemada 1858-1859-jilg`i Qon`irat ko`terilisi so`z etiledi. Qaraqalpaqlardin` Xiywa zulimlig`ina qarsi ekinshi milliy azatliq gu`resi, Qon`irat biyi Qutlimurat penen Xiywa a`meldarlarinin` shawip o`ltiriliwi menen baslanadi. Ko`terilis basinda ataqli feodal Muxammed Fena turg`an. Ol o`zin Qon`irat xani dep dag`azalaydi. Xaliq ko`terilisi pitiran`qi bolip, bunnan Xiywa xani Seydmuxammed paydalanip, on min` no`ker menen Qon`iratti qamaydi ha`m 1859-jili bag`indiradi. Muxammed Fenanin` siyasatina qarsi qaraqalpaqlar Talliq boyina molla Pirim basshilig`inda Bozataw qorg`anin saldiradi. Tu`rkmen feodallari abaysizda Bozatawg`a bastirip kirip, ol jerde 1600 xojaliqti wayran etedi. A`jinnyazdin` «Bozataw» poemasi usinday qanli waqiyag`a qurilg`an. Shayir bul poemasi arqali o`zinin` Watanina, xalqina bolg`an muhabbatin dushpan qolinda bende bolg`an eldin` ahuwzarin bayan etken.
Tayanish so`zleri:
1. Muxammes - (arabsha «beslik») Bes qatardan ibarat bir neshe ba`ntlerden turatug`in lirikaliq qosiq.
2. Rubayi - turmis haqqinda tawip aytilg`an teren` filosofiyaliq pikirdi n` qatarli qosiq u`lgisinde beriw ha`m ko`rkem su`wretlew.
3. G`a`zzel - (arabsha «hayallarg`a muhabbat») bul 12-15 ba`yitten ibarat, eki qatarli qosiq. Ha`r bir ba`yit tamamlang`an pikirdi bildiredi.
4. To`rtlik - to`rt qatardan ibarat bolg`an poeziyaliq do`retpe. To`rtlikler Shig`is poeziyasinda rubayidan mazmun ha`m forma jag`inan pariqlanadi.
Qadag`alaw sawallari:
1. A`jiniyazdin` gumanizm ideyasindag`i qosiqlari.
2. Shayir shig`armalarinda muhabbat temasi.
3. «Bozataw» poemasindag`i syujetlik motivler.