%збекстан республикасы жо№ары

2-soraw. Shayir o`zinin` do`retpelerin jirawshiliq o`neri arqali xaliqqa jetkerdi. Misali, ol «Ilag`im» qosig`in belgili namag`a tu`sirip, jarli balanin` basindag`i qiyinshiliqlardi ko`z aldimizg`a keltiredi. Bul qosiqta shayir o`z basindag`i turmistin` bir epizodin shalg`anday seziledi. Biraq bul tolg`aw shayir jasag`an zamannin` shinlig`i edi. Qosiqtag`i haqiyqatliq tek shayir basindag`i turmis bolip qalmastan, uliwma jarli balalardin` baxitsizliq o`mir kartinasi.
Jiyennin` «Ber tu`yemdi» tolg`awi da sirttan qarag`anda, shayirdin` qara basindag`i waqiyaday, o`z basindag`i turmisti jirlap atirg`anday tu`yiledi. Qosiqta shayirdin` ko`p jillar miynet etip, man`lay terletip tapqan tu`yesin baydin` zorliq etip tartip aliwi su`wretlenedi. Bul shig`armasi arqali pu`tkil jarlilardin` ayanishli awir jag`dayin, sotsialliq ten`sizliktin` perdesin ashadi. Misali:
Anaw balam u`yimde.
Tamag`i joq ashtan-ash.
Jatir isliq ishinde
Jilaydi erte keshinde.
dep jarlilardin` turmisinin` kartinasin bergen. Bul ko`rinis arqali jirawdin` u`stem toparlarg`a degen jek ko`riwshilik ideyasi ashiq ko`rinedi.
3-soraw. Jiyen jirawdin` o`zi do`retip, o`zi atqarg`an tolg`awlarinin` ishinde «Posqan el» poemasi ayriqsha a`hmiyetli shig`arma.
«Kemsen`letip g`arrilardin` iyegin,
«Posqan el»di tolg`ap o`tti Jiyenin`»
dep shayir I.Yusupov ta`repinen keltirilgen qatarlar bul shig`armag`a ha`m onin` avtori Jiyenge berilgen duris ha`m haqiyqat baha bolip tabiladi.
«Posqan el» belgili bir da`wir shinlig`in su`wretlewshi sol da`wirdegi xaliq turmisin ha`r ta`repleme ko`z aldimizda elesletetug`in tariyxiy jir. Basqa jirawlar da «Posqan el»di o`zinin` mun`li namasi menen atqarip keledi.
«Posqan el» o`zine ilayiq mun`li namag`a qurilg`an shig`arma. Sebebi, Jiyen jiraw jasag`an XVIII a`sirde qaraqalpaqlar sirtqi basqinshi feodallardan, jawiz xanlardan ja`bir ko`rip, ata ma`kaninan ilajsiz ayirilip, posqinshiliqqa ushirag`anlig`in tariyxtan bilemiz. Usi posqinshi xaliq arasinda quwrag`an quw qobizin arqalap, eldin` mun`i menen zarin birge ortaqlasip kiyatirg`an xaliqtin` uli Jiyen jiraw bar edi.
Shayir bul ayanishli o`mirdi o`z ko`zi menen ko`rip, xaliqtin` qayg`ili zarin qobiz namasina tu`sirdi. Sonin` ushin da bul shig`armanin` mun`li-zarli bolip jirlaniwi ta`biyg`iy qubilis edi. Shig`armadag`i xaliqtin` basinan keshken turmisina na`zer awdarayiq:
Ata jurti Tu`rkistan.
Onda da payan etpedi.
Ku`ni tu`ni qiynalip,
On eki ayda tapqani
Qis aziqqa jetpedi...
Jawgershilik ko`p boldi.
Zalimg`a dadi jetpedi.
Balag`a ata qaramay,
Kiyerine kiyim joq,
Isherine tamaq joq,
Jolda qaldi birazi.
Usinday awir turmisqa giriptar bolg`an xaliqtin` basindag`i waqiyalardi su`wretley kelip, shayir bul jag`dayg`a sebepshi bolg`an baylardin` miyrimsizligine, qazilardin` a`dilsizligine, molla iyshanlardin` eki ju`zliligine ashinip olardin` ha`reketlerin a`shkara etedi.
Jiyen gumanist shayir ha`m jiraw. «Posqan el» ha`m basqa da shig`armalarinda shayirdin` adamdi su`yiw, olardin` turmisina jani ashiw, olarg`a ja`rdem qolin soziw siyaqli sezimleri ku`shli. «Posqan el»din` ishinde jolda ashliqtan o`lgen na`resteler, qa`ddi-boyi bu`gilgen kempir-g`arrilar, balasin emiziwge emsheginen su`t shiqpay bozlag`an analar, jol boyi toz-toz bolip jawrag`an miynetkesh xaliq shayirdin` ju`regin terbetedi. Bul ko`rinisler jirawdi qolina qobiz alip, mun`li nama shaliwg`a ma`jbu`rleydi.
Posqan eldin` ishinde,
Qobizimdi qolg`a alip,
Qayg`ili nama shalaman.
Nege qapa bolmayin,
Qobizimdi ne ushin
Qayg`ili etip shalmayin.
Shig`armada Jiyen jirawdin` ata-anasinan ayrilip, jetim qalg`an Minayimg`a ja`rdem qolin soziwi da, og`an g`amxorliq etiwi de qizdin` baxitli keleshegi ushin gu`resleri de - onin` nag`iz gumanistlik, azatliq ushin gu`res ideyasin belgilep beredi.
«Posqan el» qaraqalpaq a`debiyatinda o`zinin` ideyasi ha`m ko`rkemligi menen bahali shig`arma bolip qalmastan, qaraqalpaq xalqinin` belgili bir da`wirdegi tariyxin sa`wlelendiriw jag`inan da xaliq arasinda, jirawlardin` tilinde ba`rhama jirlanip keliwi jag`inan da a`hmiyetli shig`arma.
Jiyen jiraw haqqinda en` da`slep Orinbek Kojurov, Q.Ayimbetov, S.Ma`wlenov ha`m Sh.Xojaniyazovlardin` qol jazbalarinda mag`liwmatlar payda boladi. Belgili a`debiyatshi N. Da`wqaraev o`zinin` 1946-jili tabisli jaqlag`an «Revolyutsiyag`a shekemgi qaraqalpaq a`debiyatinin` ocherkleri» dep atalg`an kandidatliq dissertatsiyasinda Jiyen jiraw haqqinda ken`nen so`z etedi.
Jiyen jiraw miyraslari haqqinda o`z aldina arnawli izertlewler alip barildi. Bul haqqinda A.Karimov kandidatliq dissertatsiya jaqladi. 1963-jili «Jiyen jiraw o`miri ha`m tvorchestvosi» dep atalg`an monografiyasin baspadan shig`ardi.
Tayanish so`zleri:
1. Poema - (grekshe «do`retiwshilik») qosiq penen jazilg`an liro-epikaliq shig`arma.
2. Jiraw-qaharmanliq da`stanlardi qobiz benen atqariwshilar.
Qadag`alaw sorawlari:
1.Jiyen jirawdin` qaysi shig`armalarinda balalar turmisi ayqin sa`wlelengen?
2. «Ulli taw» poemasinin` basli ideyasi qanday?
3. Jiyen jiraw qaysi tolg`aw, da`stanlardi atqarg`an?