%збекстан республикасы жо№ары

Olardıń qulaǵı kóp…

Seniń qulaǵıńa ne-e bir, qorǵasın quyıldı ma!... Sen de kóbeyt qulaǵıńdı! Jaqanıńdı jumsa, Sıdıǵıńdı saq iyttey qulaǵın tikireytip qoymaymısań!... (Sh.Seyitov).

Giperbola – ulǵaytıp kórsetiw, bórttirip súwretlew. Kórkem shıǵarmada anaw yaki mınaw nárselerdi, sharayatlardı, kórinislerdi, personajlardı, olardıń is- háreketlerin shennen tısqarı bórttirip kórsetiw giperbola dep júritiledi. Giperbola folklorlıq shıǵarmalarda oǵada kóp qollanıladı. Mısalı, qaharmanlıq dástanlarda
batırlar jawdıń kóp láshkerin bir ózi qırıp taslaydı, adam qanı dáryaday aǵadı h.t.b. Giperbola realistlik ádebiyatta da qollanıladı. Mısalı, I.Yusupovtıń “Seydan ǵarrınıń gewishi” gúrrińinde Seydan ǵarrınıń gewishi mıń jamawı bar etip súwretlenedi, onda tawıqlar ǵurıq basıp, shójeleydi. Negizinde, olay bolıwı múmkin emes. Giperbola súwretlenip atırǵan zatqa yamasa obrazǵa oqıwshınıń dıqqatın ayrıqsha qaratıw ushın qollanıladı. Giperbola kórkem súwretlew qurallarınıń áhmiyetli bir túri bolıp sanaladı.
Litota – grekshe litotes – ápiwayılıq, kishilik. Litota súwretlep atırǵan zattı yamasa adamdı obrazlı etip kórsetiw ushın qollanıladı, ol giperbolaǵa (ulǵaytıwǵa) qarama-qarsı túsinik. Súwretlenip otırǵan zattı kútá kishireytip beredi. Mısalı, “Shappattay bala”, “Taqıyaday awıl” (awıldıń kishiligin kórsetiw ushın), “Bir tutam kún” (kúnniń kútá qısqalıǵın kórsetiw ushın).
Bir qıldan názikdur qıpsha belleri, Buwın-buwın, tarqanalı álleri,
Shekerden mazalı shiyrin tilleri, Taza náwjawanlar qaraqalpaqtadı.
(A.Muwsaev). Mısalda shayır qızdıń belin qıldan jińishke etip hádden tıs kishireytip kórsetedi. Al, úshinshi qatarda qıpsha bel sulıw qızdıń sóylegen sózleri shekerden mazalı dep ulǵaytıp, asıra súwretleydi. Avtor litota menen giperbolanı bir waqıtta
qollanıp, obrazdı túrlendirip jibergen.
Ironiya – grekshe eroneia – jortaǵa degendi ańlatadı. Belgili bir qubılıstı, adamnıń minez-qulqın mısqıllaw, dálkeklew maqsetinde qollanılatuǵın kórkem súwretlewdiń bir túri. Aytıwshı óz sózin tuwra mánisinde bermesten, onı astarlap, oǵan basqasha mánis júklep beredi. Sózdiń formasına qaraǵanda ol maqtap atırǵan sıyaqlı, al haqıyqatında mazmunı oǵan qarama-qarsı keledi, mısqıllap kúlip atırǵanın kóremiz. Mısalı:
Dosan bala qara eshekke mingende, Eshegi ózine yarashqan eken.
Íq Íq diyip jolǵa túsip júrgende,
Kórgen qız-jawanlar qarasqan eken. Pay, zańǵardıń esheginiń jorǵası, Kórip hayran qalar qurbı-qurdası,
Bóktergide bolsa ala dorbası,
Baqsha andazası kelisken eken.
(A.Muwsaev).
Mısalda júrisi joq jaman, qaseki qara eshek jorǵa etip súwretlenedi. Bul jerde jortaǵa maqtaw arqalı kúliw, mısqıllaw mánisi berilip tur.
Ironiyanı shıǵarmanıń kontekstine qarap bayqawǵa boladı, ol ápiwayı házil yamasa áshkaralaw mazmunında bolıwı múmkin.