%збекстан Ресупбликасы жо3ары 81м орта арна7лы билимлендири7 министрлиги

ТЕМА.q Психология предметини4 ма3сети тара7лары 81м 7азыйпалары


ЖОБАСЫ
q. Жа4а-д17ир 81м психология
w. Психология п1нини4 7азыйпалары 81м тийкар2ы т6синиклер.
e.Психологиялы3 с17лелендири7 81м бас3а п1нлер менен байланысы.
r. Психология п1нини4 формалары 81м нызамлы3лары..
! Д Е Б И Я Т Л А Р.

q.Каримов И.А. {%збекистан XXI 1сир боса2асында} - Т., qooi

w. Каримов И.А. {Баркамол авлод- ?збекистон тара33иетининг пойдевари}- Т., qoou
e. Каримова В.М. {Ижтимоий психология асослари} -Тqoor
r. В.М.Каримова., Акрамова Ф.А. {Психология} (маьрузалар матни) w000
Таяныш с5злер` Психология, психикалы3 процесслер, формалар, байланыслар, нызамлы3лар, тарма3лар.

Психология бойынша саба3лы3ларды4 жазыла басла2анына усы 7а3ыт3а шекем с1л кем qy0 жыл болды. Сол д17ир ишинде ж6д1 к5плеп илимий изертле7лер н1тийжелер 5з ишине ал2ан монографиялар, саба3лы3лар, 3олланбалар жазылды.

ХХ 1сир техника. электроника 81м бас3а да технологиялар жетисип келди. Жа4а д17ир 81м оны4 5згери7лери бай жетискенликлери менен талап к6шейип к6ннен к6нге ал2а илгерлемекте.
{Психология} термини гректи4 псюхе (ру7х, жан) 81м логос (илим) с5злеринен алын2ан. Инсанны4 ишки ру7хый д6ньясы нызамлылы3ларын били7 81рбирадам ушын з1р6р.
Ру7хый 3убылысларды4 ж1млени7шилиги психика деп аталады. Психикалы3 3убылыслар 5з-ара бир-бири менен байланыс3ан о2ада к5п т6рлиликке ийе. Психологияны4 7азыйпасы усы байланыс 81м м6н1себетлерди4 нызамлы3ларын ашып бери7.
Психикалы3 81дийселер 81м п6ткил психиканы4 5зи бар3улла ра7ажланып келген 81м ра7ажланып атыр. Психология усы ра7ажланы7шылы3 за4лы3ларын ашып бери7ди н1зерде тутады.
Психика - бул адамны4 ишки ру7хый д6ньясында2ы 3убылыслар. Психика жо3ары д1режеде ра7ажлан2ан мийди4 31сийети болып обьектив д6ньяны адамны4 5зине т1н айырмашылы3лар менен суъектив жа2дайда с17лелени7инен ибарат. Писхологиялы3 искерлик бас мий менен ты2ыз байланыслы. Бас мий 5з а7ырлы2ына, форма д6зилисине ийе 81м 81р 3ыйлы физиологиялы3 81ркетте болы7ы, 3оз2алы7ы, тормозланы7ы м6мкин. Бас мийди4 иси биотиплер 81м т.б. ж6зеге кели7и менен байланыслы. Психика бас мийди4 реал болмысты с17лелендири7 31сийети. Мий 5з исин то3татса психикалы3 процесслерде то3тайды. Психиканы бас мийден б5лек т6сини7 м6мкин емес. Мий яки психикалы3 материалды4 тийкары бол2анлы2ы себепли с17лелендири7 1пи7айы физикалы3 с17лелендири7ден пары3 3ылады. Психикалы3 с17лелендири7 5зини4 характерли т1репине ийе болып актив 81рекет етеди. Психологиялы3 с17лелендири7 адам денеси менен сырт3ы орталы3ты4 5з-ара т1сири н1тийжесинде ж6зеге келеди 81м субъектив характерге ийе болады. Усы себепли базы бир 81дийселерди бизи4 санамыз п6тинлей 3абыл етпейди, с17лелендиримейди. Гейде бас3алар бай3ама2анды бай3аймыз. Инсанны4 ишки ру7хый д6ньясы нызамлы3ларын били7 инсанларды4 турмыста2ы 5з-ара 3арым 3атнасларын нормаластыры7да 81р бир адам ушын о2ада керек. Психология илимини4 ма2лы7матларынан т1жирийбеде 3оллан2анда алды менен билим-т1рбия исинде, сондай-а3 5ндиристе, мийнетти ш5лкемлестири7де, медицинада, искусствода 8.т.б. тара7ларда пайдаланы7 м6мкин. Усы себепли инсанны4 бул тара7да да шу2улланы7ы, ра7ажланы7 нызамлы3ларынан белгили д1режеде хабардар болы7 керек.
Адамны4 психологиялы3 турмысы 81м саналы ис 81рекетлерини4 тийкар2ы теориялы3 м1селелерини4 тийкары психологиялы3-практикалы3 18мийети де о2ада уллы. %сип киятыр2ан жас 17лад 81м ж1мийеттеги адамлар ж1ммйетлик турмыста2ы тийкар2ы м1селе сыпатында оларда2ы минез-3улы3 илимий тийкарда бас3ары7 81м санаат пенен ж1мийетлик 3атнасы3та2ы адам2а т1сир ети7ши факторлар н1тийжесинде 31липлеседи. Сонлы3тан ж1мийетлик турмыста психология илимини4 6лкен практикалы3 18мийети бар. Усыны4 бир санаат 81м мийнет тара7ы есапланады. Я2ный инженерлик психология 81м мийнет психологиясы. *1зирги индустрия механизмлер менен бас3арыла отырылып адам-машина системасы о2ада 3оспалы 5з-ара 3атнасы3лар2а ийе, бул психикалы3 искерликлерди4 потологиялы3 жа2дайын (а7ыры7шылы3 жа2дайын) аны3ла7ды 7азыйпа етеди. Я2ный психология адам психикасыны4, ру7хыны4 искерлиги нызамлы3лары 8а33ында2ы п1н. Ш1ртли т6рде ру7х 8а33ында2ы илим деп ата7 м6мкин.
Адамларды4 психикалы3 ис-81рекети нызамларын 6йрени7 бул 3убылысты били7 менен шекленбей ал оны илимий тийкарда бас3ары7ды ж6зеге асырады. Усы себепли илимий психология е4 18мийетли п1нлерден есапланып ж1мийетти4 ра7ажланы7ы менен оны4 мазмуны 81м 81м методы да жетилисип отырады.
Психика деп бизи4 ишки д6нья, я2ный образлар, пикирлер, умтылы7, к5з-3арасларымыз 8.т.б. айтылады. Психикалы3 3убылыслар тек инсанлар2а т1н болып шекленбей, усыны4 менен бирге 8ай7анлар2ада т1н. Бира3 психология п1ни тийкар2ы ды33аты инсан психикасына 3аратылады.
Писхика дегенимиз не Писхика жо3ары д1режеде ш5лкемлескен материяны4 айырым 5зине т1нлиги болып, объектив д6ньяны субъектив жа2дайда с17лелендири7ден ибарат.
Тири организм нерв системасыны4 ра7ажланы7 д1режеси 3анша 3оспалы болса, оны4 психикалы3 ра7ажланы7 д1режеси соншелли жо3ары болады. Мысалы, кептерди4 психикалы3 ра7ажланы7шылы2ы 3оян психикасынан п1с. Бул та4 3аларалы3 емес. Себеби 3оян мийини4 д6зилиси бир3анша 3оспалы. Д6зилиси жа2ынан инсан мийи е4 3оспалысы. Ол психикалы3 искерликти4 е4 жо3ар2ы бас3ышы есаплан2ан инсан санасыны4 материаллы3 тийкары есапланады.
Психикалы3 функцияны4 бас мий иси менен ты2ыз байланыслылы2ын мынандай жа2дайлардан к5ри7ге болады. Бас мийди4 айырым б5лимлерини4 хызмети бузыл2анда (жара8атланы7, кеселлени7 себепли) инсан психикасы хызметини4 белгили т6рлери 5згерип яки п6тинлей жо3 болып кетеди. Айырым алымларды4 рух дегенде т1нге 21резли емес, м14ги 81м обсалют рух (куда) м1лим деген пикирлерди еле де изертле7ди аны3ла7ды талап етеди.
Материя объектив реаллы3 сыпатында ж6д1 к5п айырмашылы3лар2а ийе, 81р3ыйлы физиологиялы3 жа2дай2а т6седи, 3оз2алады, тормозланады.т.б.
Психика да бас мийди4 н1тийжеси лекин айыры3ша н1тийжеси. Бул реал 7а3ыялы3ты с17лелендири7 н1тийжеси. Бул тек бас мий ислеп тур2ан 7а3ытта 2ана ж6зеге келеди, мий ислеп то3та7ы менен психика да жо3 болады. Писхиканы материядан ажыратып болмайды, лекин оны4 5зи материаллы3 емес. Солай етип психика 5з т1биятына бола жо3ары д1режеде ен жай2ан материя-мийди4 айыры3ша н1тийжеси есапланады. Писхиканы4 мазмуны мийге байланыслы болма2ан 1тирапымызда2ы объектив д6ньяны с17лелендири7ден ибарат. Мий - я2ный психиканы4 материаллы3 тийкары б1р3улла белгили бир инсан2а тийисли бол2анлы2ы себепли с17лелендири7 б1р81 субъектив 81ркетлерге ийе болады.
Психикалы3 с17лелендири7 организм менен сырт3ы д6ньяны4 5з-ара т1сири н1тийжесинде ж6зеге келеди. Бунна тыс3ары психик с17лелендири7 субъектив характерге ийе. Психиканы жо3ары д1режеде ш5лкемлескен материаллы3 объектив 7а3ыялы3ты с17лелендири7ден ибарат бол2ан айыры3ша н1тийжеси деп билемиз. Барлы3ты с17лелендири7ди4 5зине т1н формасы есаплан2ан психиканы4 т6рлише формалары пайда болы7ын тийкарынан 6ш группа2а б5ли7 м6мкин`
а) психикалы3 процесслер,
б) психикалы3 жа2дайлар,
в) субъектти4 психикалы3 айырмашылы3лары.
Психикалы3 процесслерге д1слеп били7 искерлиги менен байланыслы бол2ан 81дийселер` сезим, 3абылла7, яд, ойла7, с5йле7, 3ыял ети7 киреди.
Сезим - сези7 а2заларына т1сир ети7ши зат 81м 3убылысларды4 айырмашылы3ларын с17лелендири7ден ибарат бол2ан психиканы4 формасы.
Яд- 5тмишдеги т1жирийбеде бол2анларды с17лелендири7, я2ный, бир н1рсени еске алы7, есте са3лап туры7 81м 3айта еске т6сири7 есапланады. Бул мийде нерв байланысларыны4 пайда болы7ы, оларды4 са3ланы7ы, мийде 3айталаны7ы, бир м1рте пайда бол2ан нерв процесслери 81м жа2дайларыны4 3айта тикле7 31билети н1тийжесинде ж6з береди.
Н1рсе 81м 3убылыслар ишки мазмунны4 81м олар арасында2ы 5з-ара байланыслылы3 81м 3атнасы3ларды4 сондай-а3 ра7ажланы7 нызамлы3ларыны4, я2ный тиккелей сези7 а2залары менен сезип болмайту2ын, лекин з1р6р бол2ан айырмашылы3ларды4 с17лелени7ине ойла7 деп айтылады.
Ойла7 тек 2ана сези7лер, 3абыл ети7лер, яд3а т6сири7лер тийкарында, я2ный сези7лик т1жирийбе ар3алы топлан2ан билимлер тийкарында да билимлерди тил 3уралы тийкарында 3айта исле7 процесси есапланады. Солай етип с5йле7 инсанлар арасында2ы тийкар2ы 81м 18мийетли байланыс 3уралы болып 2ана 3алмай усыны4 менен бирге пикир ж6ргизи7 формасы есапланады.
Билимлерди актив т6рде 3айта исле7, сондай-а3 3ыял процессинде де 1мелге асырылады. №ыял деп 5зимизге тиккелей 3абыл етилген жа4а образларды4 пикирлерди4 пайда етили7ине айтылады. Бул пикирлер бурын2ы т1жирийбемиз тийкарында санамызда2ы билимлерди жа4а т1ртипте бир-бирине 3осы7 ар3алы яд образлары 81м 5злестирген т6синиклерди4 элементлерди4 шатастыры7 ар3алы 8асыл етиледи.
*1р 3андай били7 процесси актив процесс есапланады. Санамызда бир 7а3ытта бас3а н1рселерге бурмай белгили бир зат3а муддасил толы3 3ататы7ымыз2а ды33ат деп аталады. К5пшилик жа2дайда ды33ат3а да били7 процесси сыпатында 3аралады. Барлы3 психикалы3 3убылыслар тек мийди4 н1тийжеси, м1лим шараятта пайда бол2ан конурет субъектти4 айырмашылы2ы болып б1р3улла 5з-ара байланыслылы33а ийе. Психология м1селелери адамлар алдында 31дим заманлардан берли ж6зеге келген еди. Адамлар 81р дайым тек 1тирапта2ы турмысты били7ге 3ызы2ып 2ана 3алмастан 5злерин 5зи били7ге де 3ызы3сын2ан. !ййемги д6нья философы Аристотельди4 {Рух 8а33ында2ы} трактаты д6нья2а биринши болып таныл2ан психика 8а33ында2ы шы2арма. Бунда2ы топлан2ан материаллар бизи4 д17иримизде де 5з ба8асын жойт3ан жо3.
XIX 1сирди4 орталарына келип психология тара7ында2ы жумыслар тийкарынан философиялы3 характерге ийе еди. Кейиншелик психология2а т1бий п1нлер, физика, химия, биология т1сир етип психика 8а33ында2ы п1н экспериментал характерге ийе бола баслады.
Психологияны4 т1биий п1нлерге жа3ынлы2ы себеби, оны4 7азыйпасы я2ный психиканы бас мийди4 н1тийжеси сыпатында 6йрени7 менен байланыслы. Психологияны4 ж1мийетлик п1нлерге (философия, тарийх, педагогика) жа3ынлы2ыны4 себеби инсан турмысы ж1мийетлик тарийхый ш1рт пенен биргеликте 6йрени7ге байланыслы. Психология инсан психикасыны4 искерлигини4 п6ткил 3оспалы т1реплерин педагоглар2а к5рсетип береди 81м адамларды4 5з-ара м6н1сийбетинде пайда болату2ын психикалы3 искерликти4 ра7ажланы7 нызамлы3ларын белгилейди. Балаларды4 жас 5згешеликлерин аны3лайды, мектеплерде о3ы7 81м т1рбия методлары менен усылларыны4 табысларын т1мийинлейту2ын психологиялы3 механизмлерди аны3лап береди.
Психологиялы3 нызамлы3 аны7 яки мына7 ру7хый 81дийсени келтирип шы2ары7шы 81м ра7ажландыры7шы себеп пенен н1тийжени4 ишки байланысларынан ибарат. Бундай психологиялы3 нызамлы3лардан бири м1лим ш1раятта ол яки бул ру7хый 81дийсени4 т1сирде пайда болы7ы. Психологиялы3 нызамлы3ларды били7 конкрет психологиялы3 81дийселерди т6синдири7, алдын-ала к5ре алы7 81м оларды 3айта 8асыл ете алы7, пайда ети7 имканиятын береди. Психологиялы3 нызамлы3ларды били7 му2аллимге о3ы7шыларды4 ру7хый искерликлерини4, улы7ма айырмашылы3ларын шамалап к5ри7ге пикир ж6ргизи7ге 81м минез-3ул3ын били7ге, о3ы7шыларда 81ттеки айырмашылы3ларды пайда ети7де, о3ы7 81м т1рбия ислерин ш5лкемлестири7де 31теге жол 3ойма72а ж1рдем береди.
Психологиялы3 нызамлы3ларды дурыс ойлап ш5лкемлестирген 81м жобалы т6рде алып барату2ын тексери7лер ар3алы аны3ла7 м6мкин. Психологиялы3 нызамлы3ларды` г6зети7, г6рри4леси7, искерлик 81м н1тийжесин 6йрени7, биографиялы3, анкета, эксперемент методлары ар3алы аны3ла7 м6мкин.