%збекстан Ресупбликасы жо3ары 81м орта арна7лы билимлендири7 министрлиги

Яд
Бизи4 сезген, 3абыл еткен н1рселеримиз из 3алдырмай жо3 болып кетпейди, ал белгили д1режеде есте алып 3алынады я2ный есимизде са3ланып 3алады 81м 3олай шараятта яки керек бол2ан жа2дайда есимизге т6седи.
Сондай-а3 5ткен сезим-туй2ылар, пикир 81м исленген ис 81рекетлеримизде есимизде са3ланып 3алады 81м кейнинен ядымыз2а т6седи. Буны 81рким 5з т1жирийбесинен жа3сы биледи.
К6нделикли т1жирийбелерди4 к5рсети7инше ядта 3ал2ан н1рселерди4 81ммеси де есимизге т6се бермейди, оларды4 бир б5леги умытылады. Умыты7 яд3а байланыслы 3убылыс. Т1сир ети7шилерди ядта са3лап 3алдыры7 81м кейин яд3а т6сири7ди4 физиологиялы3 тийкары 7а3ытша нерв байланыслары есапланады, бул 7а3ытша байланыслар 8асыл болы7 беккемлени7 81м кейнинен жанланы7 (тиклени7) процесси болып табылады. Ядта 3алату2ын н1рсе яд материалын ядта са3ланып турату2ын 81м яд3а т6сирилету2ын н1рсе ядты4 мазмунын пайда етеди. Е4 алды менен тиккелей 3абыл етилген н1рсе 81м 81дийселер (6йлер, к5шелер т.б.) ди4 образлары есте са3ланып 3алынады 81м яд3а т6седи. К5рген с67ретлер, еситкен музыкалар, 3осы3лар ядта 3алады.
Бурын 3абыл етилген н1рселерди4 есимизге т6скен образлары т6синик деп аталады. Бул ядымызда са3ланып 3ал2ан 3абыл ети7 образлары болып, мазмун жа2ынан образлы яд3а байланыслы. Адам ядыны4 тийкар2ы мазмунын с5з материалы пайда етеди. №абыл етилген н1рсе 81м 81дийселерди4 атлары, о3ыл2ан текстлер, с5злер, г1плер бас3аларды4 с5зи есте са3ланып 3алынады 81м яд3а т6сириледи. Бира3 ядта алынып 3ал2анда сеслерди4 бирикпеси сыпатында емес, ал с5зде баянлан2ан м1нис, 5зини4 81м бас3аларды4 пикирлери ядта 3алады 81м яд3а т6седи.
%ткендеги т1жирийбени4 адам санасында из 3алдыры7ы, са3ланы7ы, оны кейнинен 3айта тикле7имизден ибарат бол2ан процесс яд деп аталады.
Яд адамны4 турмысында к6т1 з1р6р 18мийетке ийе. Яд адамны4 5ткендеги т1жирийбелерин 6зликсиз т6рде ке4ейтип бары72а 81м оннан практикада пайдаланы7ына имкан береди.
Бас мий 3абы2ында 7а3ытша нерв байланысларыны4 ж6зеге кели7и, бекемлени7и 81м кейнинен т6рли 3оз2а7шылар т1сиринде 3айтадан жанланы7ы яд процесслери - еске т6сири7, есте са3ла7ды4 физиологиялы3 тийкарын пайда етеди.
Бас мий 3абы2ында ж6зеге келген 7а3ытша нерв байланыслар, я2ный ассоциациялар деп аталы7шы бул байланысы7лар реал 7а3ыялы3та2ы зат 81м 3убылысларды4 ке4ислик ж1не 7а3ыт т1репинен 5з-ара жа3ынласы7ды байланысы7ды, олар арасында2ы у3саслы3 81м айырмашылы3 м6н1себетлерин, себеп-н1тийже байланысларын с17лелендиреди.
Били7 объектлери биргеликте яки избе-из келген 8алда ке4ислик яки 7а3ыт т1репинен жа3ынласы7шылы3 ассоцациясы ж6з береди 81м сол себепли бундай объектлер барабар еске алынады 81м барабар яд3а т6сириледи. Мысалы, бире7ди4 атын еслегенимизде оны4 фамилиясы, ж6зи, т6р-т6си, ис 81рекети т.б. ядымыз2а т6седи. %зимиз жол 3ой2ан бир 31телер 3айтадан ядымыз2а т6седи, сонда биз бурын2ыдай уяламыз. Бундай жа2дай тийисли нерв байланыслары (ш1ртли рефлекс байланыслары) ж6зеге келгенлиги себепли пайда болады.
Ядты4 тийкарында бурын 3абыл етилген зат 81м 3убылысларды4 образлары жатады. Бурын 3абыл етилген зат 81м 3убылысларды4 мийде с17лелени7ши образлары яд т6синиклери деп аталады. Т6синиклерди4 пайда болы7ы себепли` 3абыл ети7ден со4 я2ный тийисли 3оз2а7шылар т1сир тийгизгеннен со4 мий 3абы2ында нерв излери - байланыслар са3ланып 3алады. Бул излер кейинирек жанланы7ы м6мкин. Усы жанланы7 н1тийжесинде бурын 3абыл етилген затты4 адамда образы пайда болады. Адам елестирип тур2ан 7а3ытта анализаторды4 тек 3абы3 б5лими ислейди. Т6синиклер 3абыл ети7 образлары сыя3лы ай3ын болады, бира3 олар к5бирек улы7малас3ан образлар болы7шылы2ы менен 3абыл ети7ден пары3 етеди. Т6синиклер - бир зат яки 3убылысты4 5тмишке к5п м1рте 3абыл ети7лери н1тийжесинде пайда бол2ан улы7ма образлар.
Т6синиклер` к5ри7, есити7, 81рекет, ийис т.б. болы7ы м6мкин.
Ядта 3алдыры7 процессинде адамны4 саналы т6рде еркини4 активлик к5рсети7и т6рли д1режеде болады, м6мкин усы т1рептен ядта 3алдыры7 ы3тыярсыз 81м ы3тыярлы т6рлерге ажыратылады.
Ы3тыярсыз ядта 3алдыры7да адам алдын 8еш бир ма3сетти г5злемеген 8алда 81м арна7лы усылларды 3олланбастан яд3а алынып 3алынады.
Ы3тыярлы ядта 3алдыры7 ма3сет етилген болады 81м яд3а алы7ды4 арна7лы усылларынан пайдаланы7ды н1зерде тутады.
Ядта 3алдыры7 процессинде о3ы7шыны4 еркке к6ш бери7и, сондай-а3 пикир активлилиги, 6йренилету2ын материалды4 18мийетин т6сини7 6лкен роль ойнайды.
Ядта 3алдыры7 пикир активлилиги д1режесине 3арап механик 81м м1нисине т6синип (логик) есте 3алдыры7 т6рлерине ажыратылы7ы м6мкин.
Механик ядта 3алдыры7 жекке т1ртиптеги 7а3ытша байланыслар2а тийкарлан2ан болып бундай ядта 3алдыры7 адамнан к5п 7а3ыт сарпла7ды талап етеди 81м онша беккем болмайды.
Т1лим процессинде тийкарынан м1нисине т6синип ядта 3алдыры72а с6йенип ис ети7 керек. Бундай ядта 3алдыры7 6йренилету2ын 3убылысларды4 18мийетин т6сини7ге 81м бул 3убылыслар ортасында2ы себеп-н1тийже байланысларын аны3ла72а тийкарлан2ан болады. М1нисине т6сини7 81м себеп-н1тийже байланысларын табы7 2ана ядта 3алдыры7ды4 жо3ары д1режеде мазмунлы 81м пу8та болы7ын т1мийенлейди. С5злерди4 мазмун т1репинен логикалы3 т6рде бир-бирине байланысын ядта 3алы7ы 81м яд3а т6си7и мазмунлы3 логикалы3 яд делинеди 81м образлы яд3а 3атнаста бир 3анша 3оспалы а3ыл искерлигини4 н1тийжеси есапланады, ядта 3алату2ын материалды4 мазмунына 3арап ядты`
q Образлы яд,
w С5зди4 мазмунына тийкарлан2ан логикалы3 яд,
e Эмоциональ (сезим-туй2ы) яды,
r *1рекетли яд3а алы7 сыя3лы т6рлерге ажыратылады.
Ядты4 бул т6рлери бир-бири менен ты2ыз байланыс3ан. Бир н1рсени4 ядымызда са3ланып 3ал2ан 81м кейин ядымыз2а т6сирилген образы с5з бенен баянланады, сезим-туй2ылар белгили бир т6синикке т.б. байланыс3ан 8алда ту7ылады.
Солай етип санамыз с17лелендирген н1рселерди беккемле7, са3лап 3алы7 81м кейнинен 3айта тикле7 (яд3а т6сири7) ден ибарат бол2ан а3ыл искерлиги яд делинеди.
Образлы яд ар3алы материаллар к5ри7, есити7, 81рекет, т.б. сези7 т6синиклери формасында ядта алып 3алынады. Образлы яд о3ы7шыларды4 били7 процессини4 эмоционал тийкарын т1мийн етеди.
С5злер ар3алы баянлан2ан пикирлер с5з-логикалы3 яд ж1рдеминде ядта алып 3алынады. О3ы7шылар 5злери 6йренету2ын 3убылысларды4 18мийетин с17лелендири7ши т6синиклерди 5злестири7, 86ким 81м жу7ма3 шы2ары7 процессинде ядты4 усы т6рине с6йенип ис етиледи. К5ркем 81м илимий 1дебиятлар текслерин яд3а алып 3алы7 81м яд3а т6сири7 тийкарында логикалы3 с5з - яд жатады. Бунда пикирлер китапта2ыдай с5збе-с5з формасында сондай-а3 пикирди4 улы7ма логик мазмуны са3лан2ан 8алда ядта алып 3алыны7ы м6мкин.
Эмоционал яд - адамны4 бурын 5з басынан кеширген сезим туй2ыларын, эмоционал жа2дайларын ядта алып 3алы7.