%збекстан Ресупбликасы жо3ары 81м орта арна7лы билимлендири7 министрлиги

Темперамент 81м жо3ар2ы нерв хызметини4 типлери.
*1рбир адамны4 жекке турмысында оны4 социал ш1риятта2ы жа2дайы тут3ан ба2дары басшылы3 етеди. Бира3 адамны4 т1лим-т1рбия бери7
менен бирге болату2ын оларды4 жекке басыны4 биологиялы3 т1рептен ш1риятлас3ан айырмашылы3ларын да есап3а алмаслы3 м6мкин емес.
Темперамент - инсан хызметинде оны4 нерв системасы типини4 ай3ынласы7ы. Бул жекке адамда2ы нерв процесслерини4 к6ши, (мувозанати) те4лиги (ровновесие) 81м 81рекетше4лиги м1лим болату2ын индивидуал психологиялы3 айырмашылы3лардан ибарат. Нерв системасыны4 типлерин темпераментти4 физиологиялы3 тийкары т6ринде т6синген усы та2лиматты4 тийкарын салы7шы И.П.Павлов. Адам мийи п6тин бир н1рсе сыпатында ислейди. Оны пайда ети7ши клеткалар 5злерини4 ат3арату2ын функцияларына бола орай2а байланыс3ан.
Нерв орайы - бул мий 3абы2ыны4 айырым б5лекшеси емес ал функционал 5з-ара т1сирде бол2ан м1лим б5леклерди4 бир3аншасыны4 жыйынты2ы есапланады. Айырым бир нейронда я2ный нерв клеткасында п6тин бир группасында ямаса нерв орайларында еки 3арама-3арсы 81м актив процессс 3оз2алы7 81м тормызланы7 5з-ара 3оспалы т1сирде пайда болады. Бунда мий участкасыны4 3андайда бире7ини4 3оз2алы7ы бас3а участкаларды4 тормозланы7ына алып келеди. №оз2алы7 81м тормозланы7 процесслери бир-бири менен те4лескен болы7ы яки характерли 3оз2алы7, яки керисинше тормозланы7ды баянла2ан 8алда бири-екиншисинен аз яки к5п д1режеде 6стинлик ети7и м6мкин. Олар 81р 3ыйлы жа2дайда, 81р 3ыйлы к6ш пенен пайда болы7ы, бир орайдан екиншисине т6рли д1режедеги же4иллик пенен 5ти7и 81м бир орайды4 5зинде бири екиншиси менен алмасы7ы я2ный 81рекетше4ликти4 т6рли д1режесине ийе болы7ы м6мкин.
Адамны4 белгили д1режеде тура3лы психикалы3 айырмашылы2ы бол2ан темперамент адамны4 ж6рис-турысында, 81рекетлеринде ойла7 хызметини4 айырмашылы3ларында к5зге т6седи. Темперамент адамны4 п6ткил ж6рис-турысына 81м минез-3ул3ына индивидуал т6с береди.
Темперамент - бул адамны4 психикалы3 процесслери ж6зеге кели7и динамикасында, улы7ма 81рекетше4лиги 81м эмоционал 3оз2алы7ша4лы2ында ж6зеге шы2ату2ын индивидуал айырмашылы3лар. Бул айырмашылы3лар жо3ар2ы нерв хызмети типи, 3оз2алы7 81м тормозланы7 процесслерини4 пайда болы7ы 81м 5з-ара м6н1себети менен белгиленген. Темпераментти тийкар2ы т5рт типке ажыратады` Холерик, сангвиник, флегматик 81м меланхолик.
Холерик темперамент - теги адамлар {жа7ынгер, йошлы, а4сат 81м тез т1сирленету2ын тип} деп жаз2ан еди И.П.Павлов. Турмыста холерик темперамент мынадай ба2дарда гезлеседи. Холерик темпераментли киси бир т1рептен бир иске зор инта менен кириси7и м6мкин, екинши т1рептен гейде к6т1 18мийетсиз себеплерге бола онда тосаттан жаман кейфият, барлы3 н1рсеге бийпар7алы3 пенен 3ара7 босасы7шылы3 пайда болы7ы да м6мкин.
Холерик темпераментли адамны4 ис-81рекетлери тас3ын, йошлы болады. Егер жумыс оны 3ызы3тырса ол 5з ды33атын тез топлап алы7ы м6мкиншилигине ийе. Сезим-туй2ы т1репинен холерик тез 3оз2алы7ша4лы2ы, зор 2ала7ытланы7шылы2ы менен ажыралып турады.
Холерик темпераментти4 пайда болы7ы к5пшилик 7а3ытта адамларды4 3ызы2ы7шылы2ына, адамны4 тут3ан ба2дарына байланыслы. Холерик темперамент ж1мийет м1плери менен жасайту2ын адамларды4 басламасында, к6ш-2айратында, принципиаллы2ында пайда болады. Ру7хый байлы3лар2а ийе болма2ан турмыс шариятларында холерик темперамент к5бинше унамсыз т1рептен бос 3ыял, 1рман ети7 менен байланысады.
Сангвиник темперамент - 81рекетше4, жа4а ш1риятлар2а тез бейимлескиш, адамлар менен тез тил табысып кете алады.
Сангвиникти4 сезим-туй2ылары а4сат пайда болады 81м 5згереди. Мимикасы бай, 81рекетше4 баянлап бери7шилиги к6шли. Ол 3у7на3, егер 3ай2ылы 7а3ытлар болса да к5бинше 3у7на3 ж6реди. Бира3 онда бул кейфиятлар тез 5тип кетеди. Сангвеникте 7а3ытша байланыслар тез 81м а4сатлы3 пенен пайда болады, динамик стериотипти4 бузылы7ы 81м 3айтадан пайда болы7ы а4сат ж6зеге келеди.
Сангвеникте тура3лы ма3сет, тере4 пикир, творчестволы3 мийнет болма2ан жа2дайда онда ж6зегейлик 81м тура3сызлы3 пайда болады. Дурыс т1рбия бери7 н1тийжесинде сангвеникте ша33анлы3 81м ме8рибанлы3, ке4 билим ше4бери, эрудиция (а3ыл) а4сатлы3 пенен пайда ети7 м6мкин.
Флегматик темперамент - ли адамларда ш1ртли рефлекслер 1стелик пенен пайда болады. !детте флегматик м5мин, жу7ас болады. Оны4 ашы7ын келтири7 3ыйын. Бира3 бул темпераментти4 5зине т1н белгиси турмыста т6рлише м1лим болады. Айырым жа2дайларда флегматикте унамлы белгилер` 5зин тута били7шилик, сал3ын3анлы3, пикир тере4лигин т1рбияла7 м6мкин. И.А.Крылов усындай флегматик темпераменттеги адам бол2ан.
Гейпара жа2дайларда флегматик темпераментли адамларда пассивлик, 1тирапта2ы н1рселерге бийпар7алы3 пенен 3ара7, жал3а7лы3 81м ийи бослы3 жа2дайлары да пайда болы7ы м6мкин. И.А.Гончаров д5реткен {Обломов} образы бу2ан мысал.
Меланхолик темперамент - ти4 реакциялары к5бинше 3оз2а7шыны4 к6шине ту7ры келмейди. Бунда сырт3ы тормозланы7 айры3ша к6шли. Усы себепли меланхоликти4 ды33атын бас3а жа33а буры7 а4сат. Ол бар3улла ды33атын бир объектке топлап тура алмайды. К5пшилик жа2дайда к6шли т1сир меланхоликте да7амлы тормозланы7 реакцияларын пайда етеди. Меланхолик турмыста жа4а ш1рият3а т6сип 3ал2анда 5зин к6т1 жойтып 3ояды. Онда сезимлер к6т1 1стелик пенен пайда болады.
Турмыста нормал ш1риятларда 81м дурыс т1рбия н1тийжесинде меланхолик 18мийетли, м1нили турмыс 7а3ыяларына а4сатлы3 пенен т5зе алату2ын адам болып шы2ады. Н.В.Гоголь меланхолик адамлар тайпасына кирген. Меланхолик надурыс т1рбия н1тийжесинде, 1сиресе ру7хый езилген 7а3ытлары ол адамлар2а араласпайту2ын, тартынша3, 3ор3а3 кисиге айланы7ы м6мкин.
Усыны да ядта туты7 керек, адам минезини4 айырмашылы3ларына 3арап бар3улла темпераментти аны3ла7 м6мкин бола бермейди, себеби темперамент белгилери турмыс ш1риятлары 81м т1рбия т1сиринде характер белгилери менен ны3апланы7ы м6мкин. Балалар2а т1лим-т1рбия бери7 процессинде буны инабат3а алы7 айры3ша 18мийетли.
Темпераментти4 физиологиялы3 тийкарларын аны3ла7 к6т1 ертеден-а3 ды33ат3а ылайы3 еди. Б.э. дейинги V-IV 1сирде жаса2ан грек алымы Гиппокрит темперамент адам организминде 3ан, 3а3ыры3 шылымшы3 зат (мокрота) 3ара 5т 81м сары 5т 3убылысларына байланыслы деп шешкен. Буларды4 81р бири 5з айырмашылы3ларына ийе болып сары 5тти4 31сийети - денедеги 3уры3лы3ты са3ла7, 3анны4 31сийети, - ыссылы3. Буны4 иси организмди ысытып туры7. №ара 5тти4 31сийети денедеги л1мликти са3лап туры7. Ал мокрота - шылымшы3 затты4 31сийети суйы3лы3. Денени су7ытып туры7шылы3. Гиппократты4 пикиринше адамда усы т5рт затты4 бири к5бирек 6стин турады. Бул араласпа латынша темпераментлерден 3айсысы 6стин, к5п болы7шылы2ына 3арап адамлар темперамент жа2ынан 81р 3ыйлы болады. Холерикте сары 5т 6стин, сангвениклерде - 3ан. Меланхоликлерде - 3ара 5т, флегматиклерде шылымшы3 зат 6стин болады деп к5рсетеди. Гиппократты4 усы т5рт т6рли затларды4 араласпасы 8а33ында2ы т12лийматынан келип шы33ан темперамент с5зи 1ййемги заманлардан бери 81зирде са3ланып кели7де.
Темперамент айырмашылы3ларыны4 илимий себеплери И.П.Павловты4 жо3ар2ы нерв хызмети типлери 8а33ында2ы т12лийматында ашып берилген.