%збекстан Ресупбликасы жо3ары 81м орта арна7лы билимлендири7 министрлиги

Тема r Сези7 81м 3абыл ети7


Жоба
q. Сези7 8а33ында улы7ма т6синик.
w. Сези7ди4 т6рлери бас3ышлары.
e. №абыл ети7 8а33ында улы7ма т6синик.
r. №абыл ети7ди4 физиологиялы3 тийкарлары.


! Д Е Б И Я Т Л А Р.

q.Каримов И.А. {%збекистан XXI 1сир боса2асында} - Т., qooi

w. Каримов И.А. {Баркамол авлод- ?збекистон тара33иетининг пойдевари}- Т., qoou
e. Каримова В.М. {Ижтимоий психология асослари} -Тqoor
r. В.М.Каримова., Акрамова Ф.А. {Психология} (маьрузалар матни) w000


Таяныш с5злер. Сези7, ийис, д1м, абсольют, айырма, физиологиялы3 тийкар, 3абыл ети7, ш1ртли рефлекс.
Болмысты били7 процесси 3оспалы о2ада к5п бас3ышлылы33а ийе. {Жанлы бай3а7}дан обстракт ойла72а 81м буннан 1мелий иске 5ти7, 8а3ый3атлы3ты били7ди4, объектив реаллы3ты т6сини7ди4 тийкар2ы жолы есапланады. {Жанлы бай3а7} дегенде сези7 а2залары ж1рдеми менен олар2а тиккелей т1сир етету2ын болмысты, (7а3ыялы3ты) с17лелендирили7 т6синиледи. {Жанлы бай3а7}2а д1слеп сези7лер (ыссыны, а7ырлы3ты, ре4 т.б.) киреди.
Сези7 а2заларымыз2а тиккелей т1сир етип тур2ан зат 81м 3убылысларды4 5зине т1н айырмашылы3ларын (зат 81м 81дийселерди п6ткиллей 3абыл ети7 емес, ал айырым айырмашылы3ларын с17лелендири7) с17лелендири7ди сези7 деп айтамыз.
Сези7ди4 1пи7айы, усыны4 менен бирге к6т1 18мийетли психикалы3 процесс. Бул барлы3 билимлерди4 д1слепки дереги. !тирапта2ы д6ньяны били7 сези7ден басланады. Сези7 бар3улла объектив д6ньяны4 субъектив образы, 8а3ый3атында да сези7 д1слеп с17лелендирилип атыр2ан н1рсеге, я2ный адамны4 сези7 а2заларына т1сир етип атыр2ан предмет яки 3убылысларды4 айырмашылы3ларына байланыслы. Бира3 усыны4 менен бирге болмысты4 {копиясы}, {нус3асы} бол2ан эмоционал образ сези7 органларыны4 мийди4 д6зилиси 81м хызмети айырмашылы3ларына 81м де сези7ши адамны4 жекке 5згешеликлерине де байланыслы.
Сези7 деп органларымыз2а т1сир етип тур2ан зат яки 3убылысларды4 айырым сыпатын 81м 31сийетлерини4 мийимизде с17лелени7ине айтамыз. Мысалы биз т1бият 3уша2ында азан2ы м181лде то2айда` к5ри7, есити7, били7 81м 8а7а райын сези7 81м т.б. бир3анша сези7лер ар3алы с17леленеди.
Сези7лер материяны4 сези7 а2заларымыз2а т1сири н1тийжеси, материя сези7 а2заларымыз2а т1сир ети7 ар3алы сезимлерди ж6зеге келтиреди. Сезимимиз ар3алы болмаса бас3а жол менен затларды4 8еш 3андай формаларын биле алмаймыз. Белгили бир затты тамаша ети7, яки услап туры7 7а3тында санамызда усы буйымны4 образы пайда болады. Бул 3убылыс объектив д6ньяны4 субъектив образы. Бул образды4 субъектив деп айтылы7ы айырым адамлар санасында оны4 ишки т1жирийбеси, индивидуал айырмашылы3лары, билими 81м к5нликпеси тийкарында пайда болады. Бира3 буйымны4 субъектив образы белгили бир реал объектив реал затты4 с17лелени7и.
Жо3ары д1режеде ра7ажлан2ан инсан мийи 5зинен тыс3арыда бол2ан болмысты дурыс с17лелендиреди. Сези7 ар3алы биз бир жа4а н1рсе д5ретпеймиз, ал объектив 7а3ыялы3та м1лим бол2ан н1рсе 81м 3убылыслар айырмашылы3ларын с17лелендиремиз. Сези7лерди4 физиологиялы3 механизми сези7 а2заларыны4 3оспалы хызмети. Буны И.П.Павлов анализатор деп атады 81м бул 8а33ында 5з т12лиматын жаратты. Анализатор деп И.П.Павлов 3оршап тур2ан 1тирап 7а3ыялы3ты к6т1 н1зик т1ризде анализ ети7 ушын организмни4 3оспалы т6рде маслан2анлы2ын айтады. Анализатор 6ш б5лимнен` периферин (яки рецептор), 5ткизи7ши 81м мий ж1не орайлы3 б5лимнен ибарат. Анализаторды4 периферин б5лими барлы3 сези7 органлары (к5з, 3ула3, мурын, а7ыз, тери) 81м организмни4 ишки а2залары ж1не мускулларда2ы арна7лы рецептор аппаратлардан ибарат. Анализаторды4 периферин тара7ы физикалы3 к6шти4 бир т6рине 3атнаста т1сир к5рсетеди 81м оны белгили бир нерв 3оз2а7шысына айналдырады. Мысалы, к5з электромагнит тол3ынларынан т1сирленеди, т.б. Рецепторлар нерв процессинде 3айта исленету2ын белгили бир т1сирлерди услап 3алы7шы арна7лы усла2ышлар есапланады. Рецепторлар организмни4 сырт3ы 81м ишки орталы2ынан келип шы2ату2ын 3оз2а7шылар2а 3атнаста т1сир к5рсетеди. Нормал ш1риятта 5з т1биятына к5ре 81р 3ыйлы я2ный ыссы, су7ы3, да7ыс, нур, механик 3оз2а7шылар есапланады.
%ткери7ши б5лимни4 7азыйпасы нерв т1сирин рецептор аппаратынан ар3а мий о2ында2ы орайлар2а жеткери7. Мий яки 3абы2ында2ы б5лими анализаторды4 жо3ар2ы б5лими есапланады. Бул б5лимде о2ада н1зик д1режеде я2ный синтез бенен байланыслы бол2ан анализ пайда болады. Анализ 5з гезегинде организмни4 сырт3ы орталы3 пенен бол2ан 3атнасы н1тийжесин белгилейди.
Сези7 барлы3 тири организмге т1н биологиялы3 31сийет болып сезгирликти4 18мийетли белгилерини4 бири. Ол организмни4 жасап атыр2ан орталы3 пенен психикалы3 байланысын пайда етету2ын д1слепки жол. Сези7де психиканы4 били7шилик, эмоциялы3 ж1не т1ртипке салы7шылы3 т1реплери ажыралмас байланыс3ан.
Адам т6рини4 (филогенез) ж1не жеке адамда2ы (онтогенез) били7 ис-81рекетини4 эмоциялы3 ра7ажланы7ын 6йрене отырып, сези7 организмини4 3оршап тур2ан д6ньяны ба2дарла7ыны4 д1слепки формасы екенлигин билемиз. Сезимлик били7 тийкарында сези7 жатады.
Сези7 дегенимиз - затларды4 сези7 а2заларына тиккелей т1сир еткенде оларды4 жеке 31сийетлерини4 с17лелени7и.
Сези7 ар3алы биз затларды4 т6рин, ийсин, д1мин, 3атты-бослы2ын т.б. билемиз. Усыны4 менен 3атар сези7 дегенимизде болып атыр2ан 81р т6рли 5згерислер ж5нинде, денемизди4 81рекетлери менен ке4исликке орналасы7ын, оны4 айырым б5леклерини4 жумысларын хабарлайды. Адамны4 сези7лик 31билетин сезгирлик деп атаймыз. Сезгирликти - абсолютлик 81м айырмалы сезгирлик деп екиге б5леди. Абсолютлик сезгирлик дегенимиз - сези7 а2засыны4 о2ада 81лсиз титиркендиргишлерди сезе алы7ы. Абсолютлик сезгирлик сези7ди4 болар-болмас сези7 пайда етету2ын е4 аз му2дары.
№абыл ети7 8а33ында улы7ма т6синик 81м оны4 физиологиялы3 тийкарлары.
№абыл ети7 деп - болмыста2ы 3убылыслар менен затларды4 я2ный сези7 а2заларымыз2а т1сир етип тур2ан н1рселерди4 адам санасында тиккелей с17лелени7ине айтылады.
№абыл ети7 барысында затларды4 конкрет образы пайда болады. Буны4 себеби инсанны4 жаса2ан 5мири ишинде 3оспалы комплекс 3оз2а7шылар т1сиринен к5п 2ана 5збетинше 7а3ытша байланыслар ж6зеге келген болады. Комплекс 3оз2алы7шылар т1сиринде ж6зеге келген рефлекслер ушын характерли н1рсе сол комплекс 3оз2а7шыларды4 жыйынты2ына берилету2ын ш1ртли рефлекс реакциясын усы комплексти4 айырым б5леклеринде 8асыл ете алады. Бу2ан комплексти4 81р бир б5легини4 бас3а тара7лар менен 5з-ара байланыслылы2ы себеп болады. Гейде адам 5зини4 жа3ын достын айырым белгилеринен-а3 таныйды, мысалы 8а7азынан да биледи. Барлы3 комплекс (усы адамны4 барлы3 айырмашылы3лары) 3андай реакция к5рсеткен болса комплексти4 айырым тара7ы (да7ыс) да усындай реакция ту7дырады.
Мийде бурын ж6зеге келген 7а3ытша нерв байланыслары адамны4 5тмиш т1жирийбелерин пайда етеди. Адам 5тмиш т1жирийбеге ийе бол2анлы2ы себепли 5зине т1сир к5рсетип тур2ан 3оз2а7шыларды болмыста2ы белгили бир н1рсе 81м 81дийселер сыпатында 3абыл етеди. %тмиш т1жирийбе менен 8еш байланыслы болма2ан н1рсени адам оны4 белгили бир н1рседей 3абыл ете алмайды. %тмиш т1жирийбеге ийе болмаса адам н1рселерди 81р сапары жа4адан 3абыл етеди, бул оны4 1тирапында2ы д6нья менен м6н1себетин 3ыйынластырады. №абыл ети7ди4 тийкары комплекс 3оз2а7шылар, 3оз2а7шыларды4 5з-ара байланысы 81м м6н1себети т1сиринде ж6зеге кели7ши рефлекслерден ибарат бол2аны ушын да 3абыл ети7 оны4 составына кири7ши айырым дара сези7лерди4 жыйна2ынан саналы3 айырмашылы33а ийе. №абыл ети7 с17лелени7ди4 5зине т1н, жо3арыра3 бас3ышы есапланады.
№абыл ети7 5зини4 барлы3 айырмашылы3лары менен бас3а н1рселерден пары3 3ылы7шы белгили бир предметти4 с17лелени7и. №абыл ети7ди4 тийкарында рефлекслер (3оз2алы7шыларды4 5з-ара байланысы 81м 3атнасына 3арап пайда болы7шы рефлекслер) ди4 жаты7ы адамны4 с5з яки мазмунына, с5зди4 ким таманынан шы2арыл2анын яки музыканы4 3андай саз 1спабта ат3ар2анлы2ын 3арамай-а3 3абыл етили7ине имканият береди.
№абыл ети7 процессинде б5лекти4 п6тин менен 5з-ара байланысы 6лкен 18мийетке ийе. !детте п6тинни4 б5леги п6тинге байланыслы т6рде 3абыл етиледи. %з гезегинде п6тинде 5зи пайда етип тур2ан б5леклерди4 5з-ара 3атнасына байланыслы т6рде 3абыл етиледи. Мысалы, еки этажлы 6й бир этажлы 6йден бар3улла бийик, бес этажлы 6йлер арасында бар3улла п1с болып к5ринеди.
Анализаторларды4 жу7ма3ланба7шылы2ын 81м бас3а да себеплерге бола 3абыл ети7де н1рсе 81м 81дийселерди4 г6милжи т6рде надурыс с17лелени7и иллюзиялар деп аталады. Иллюзияларды галлюцинациялардан пары3 ети7 з1р6р. Мийди4 хызмети истен шы33анда, адам т6рли кеселликлерге ду7шакерлескенде галлюцинациялар ж6з береди. Галлюцинация 81дийсеси ж6з бергенде адамлар бул 7а3ытта 5злерине т1сир етпей тур2ан т6рли н1рселерди к5реди, 81р3ыйлы да7ысларды еситеди.
№абыл ети7 ы3тыярсыз 81м ы3тыярлы болып б5линеди.
Ы3тыярсыз 3абыл ети7де н1рселер адам санасында д1слептен ма3сет 3ойылма2ан 8алда с17лелендириледи. К5бинше н1рсе 81м 81дийселерди4 сырт3ы 5згешелиги, адамны4 сезим-туй2ыларына т1сир ети7и ы3тыярсыз 3абыл ети7ди ж6зеге келтиреди.
Ы3тыярлы 3абыл ети7де адам 5з алдына белгили бир ма3сет, 7азыйпа 3ой2ан болады. Ы3тыярлы 3абыл ети7де адам еситпейди ал ты4лайды, сондай-а3 к5зге илмей, абайлайды бира3 тесилип 64илип к5реди. Мысалы` Зор музыканы ты4лайды сонда 3апталда2ы 81рекетлерди, сеслерди еситпейди т.б.
Ба3ла7 ы3тыярлы 3абыл ети7ди4 бири есапланады. Ба3ла7 ма3сетке 3аратыл2ан, топлан2ан, азлы-к5пли уза2ыра3 7а3ыт да7ам етету2ын 3абыл ети7. Ба3ла7да адам 1детте 5з алдына ма3сет 3ояды. Белгили бир объект, 81дийседе ж6з бери7ши 5згерислерди к6зетеди. №абыл ети7ди айырым били7 процесси сыпатында т1рипле7 менен бирге оны4 бир 3атар 5зине т1н 5згешеликлеринде к5рсетип 5ти7 м6мкин. №абыл ети7ди4 (толы3лы2ы) п6тинлиги, саналы болы7шылы2ы айырым н1рселерге 3аратылы7ы 81м константлы2ы оны4 е4 з1р6р 5згешеликлеринен есапланады.
Затты4 бурын сези7 а2заларына т1сир тийгизген, я2ный 5тмиш т1жирийбеде 3абыл ети7 предмети бол2ан 31сийетлер. Бир 7а3ытта сези7 а2заларына т1сир тийгизбесе де адам бул 31сийетлерди 5з санасында толы3тыра алады, 3абыл етилип атыр2ан затты4 бундай жа2дайда сези7 а2заларына т1сир к5рсетпей тур2ан 31сийетлерин адам 5з санасында толы3тыры7 31билийети 3абыл ети7ди4 толы3лы2ы есапланады.
№абыл ети7ди4 п6тинлиги 5тмиш т1жирийбелерине тийкарланады 81м бул т1жирийбе 3анша бай бол2ан сайын 3абыл ети7ди4 толы3лы2ы да сонша к5п ай3ынра3 болады.
№абыл ети7ди4 п6тинлиги 3абыл етип атыр2ан н1рсени а4ла7 менен тиккелей ты2ыз байланыслы. 3абыл ети7ди4 а4лы саналы болы7ы мынадан ибарат` биз 3абыл етилип атыр2ан 81р бир зат 81м 3убылысты 5зимизге илгериден таныс зат 81м 3убылыслар2а у3сатамыз 81м оны4 атын атаймыз.
№оршап тур2ан 1тирапымызда о2ада к5п объектлер болса да 1детте биз 3андай да керек белгили бир объектти 3абыл етемиз. Демек 3абыл ети7 ушын объектти4 соннан ажыралы7ы, я2ный бир н1рсеге 3аратыл2анлы3 характерли.
№абыл ети7ди4 айырым н1рселерге 3аратылы7ы объектив 81м субъектив себеплерге байланыслы болады. Объектив себеплер объектлерди4 5зи сырт3ы айырмашылы3лары, оларды4 ай3ынлы2ы, 81рекетшилиги т.б. менен байланыслы. Ал субъектив себеплер - адамны4 жекке т1жирийбеси, оны4 з1р6рлиги 81м 3абыл ети7ди4 айырым н1рселерге 3аратылы7ын белгилейди. Адамны4 3абыл ети7ине оны4 исеними, д6нья2а к5з-3арасы, сезим-туй2ылары 6лкен т1сир к5рсетеди. №абыл ети7ди4 константлы2ы - затты 3абыл ети7 ш1риятларыны4 5згерип туры7ына 3арамастан затлар2а т1н бол2ан 6лкенлик форма, ре4 81м бас3а айырмашылы3ларды4 3абыл ети7имизде бир 3ыйлы с17лелени7шилиги. №абыл ети7ди4 константлы2ы 3оршап тур2ан 1тирапты 8аслында 3андай болса сондайынша объектив р17ишти били7ге имкан береди.
Биз затларды 3абыл ети7 менен бирликте, оны4 ке4исликтеги 31сийетлерин де - формасы, к5леми, 6лкен-кишилиги, 5з-ара бир-биринен 81м бизден 3анша уза3-жа3ынлы2ын да 3абыл етемиз. Бул ке4исликти 3абыл ети7 делинеди.
Бас мийди4 6лкен ярымшарлар 3абы2ында 7а3ытша нерв байланысларыны4 ж6зеге кели7и н1тийжесинде адам ке4исликти 3абыл етету2ын болады.
?а3ытты 3абыл ети7 дегенде 3убылысларды4 избе-излиги 81м да7амлылы2ыны4 мийде с17лелени7шилиги т6синиледи.
№убылысларды4 7а3ыт т1репинен 3апталдан т1сир к5рсети7лери себепли ш1ртли рефлекс байланысларыны4 ж6зеге кели7и н1тийжесинде 3убылыслар мийде избе-из с17леленеди.
Затлар ке4исликте 5з орнын 5згертип отырады. Бул жа2дайды4 мийимизде с17лелени7и психологияда 81рекетти 3абыл ети7 деп аталады. *1рекет т6синиклери пайда болы7ы ушын зат ке4исликте белгили бир минимум 6лкенликте орын алмастыры7ы, бира3 орын алмастыры7 белгили максимумнан асып кетпеслиги лазым. Мысалы, биз светти жа33анда оны4 жары3 нурыны4 ке4исликте тар3алы7ын ба3лай аламыз.