%збекстан Ресупбликасы жо3ары 81м орта арна7лы билимлендири7 министрлиги

Ис 81рекет ту7ралы улы7ма т6синик.
Адамны4 5мир с6рип тиришилик ети7и ис-81рекет пенен байланыслы. Хал3ымыз {кимде 81рекет болса, сонда берекет болады} деп м1зи айтпа2ан. Ал ис-81рекет дегенимиз 5з з1р6рликлерин 3анаатландыры7 ушын м1лим бир ма3сеттеги орталы3 пенен тири организмни4 3арым-3атнасы. Адам тиришилик ушын умтылы7 процессинде 5зини4 психикасын т6рли жоллар менен сырт3а шы2арып отырады. Ересек адамларды4 психикасы к5пшилик жа2дайда мийнет исле7 яки бас3а да м1селелерге конкрет 3атнасы 6стинде к5рсетеди. Ал балаларды4 бул 31сийети к5пшилик жа2дайда ойын 81м о3ы7 процессинде ж6зеге шы2ып отырады.
№оршап тур2ан орталы3та2ы сырт3ы т1сир н1тийжесинде 81р3андай зат м1лим д1режеде 5згериске ушырайды. Жансыз т1бият а2заларында2ы бул 5згерислер сырт3ы т1сирлер менен к5зге т6ссе, ал тири организмде орталы3 пенен 5з-ара м6н1себетте 1мелге асады 81м онда2ы 5згерислер ишки таманынан м1лим д1режеде ш5лкемлескен болады. *ай7анатларды4 орталы3 пенен 5з-ара м6н1себети зат алмасы7ы тарый3асында, оларды4 5си7и, ра7ажланы7ында, жаса7 орнын алмастыры7ында, минез-3улы3ыны4 т6рли к5ринислеринде оларды4 улы7ма ис-81рекетинде пайда болады. *ай7анларды4 ис-81рекети оны4 нерв системасы 81м психикасыны4 ра7ажланы7ына 3арап 5зине т1н белгили д1режелерине ийе. Бира3 ол 81р 3андай жа2дайда да бейимлеси7шилик характерин 5зинде са3лап 3алады.
Инсанларды4 ис-81рекетлери 8ай7анлардан п6ткиллей бас3аша пары3 3ылып алды менен ж1мийетлик характерге ийе болады. Мысалы` адамны4 жал2ыз 5зи 6й 3урмайды. Бул ислерди к5бинше бас3а адамлар менен биргеликте тек 5зи ушын емес, ал бас3алар ушын да ислейди 81м бас3а адамлар сыя3лы олар менен биргеликте орынлайды.
Адамны4 ис-81рекетине т1н бол2ан айырмашылы3лар оны4 саналылы2ы 81м ма3сетке ба2дарлан2анлы2ында. Инсанны4 81рекети алдынан белгиленген жоба бойынша ш5лкемлестириледи 81м да7амлы сондай-а3 системалы р17иште 1мелге асырылады.
Инсанны4 ис-81рекети саналы, бар3улла м1лим ма3сетке 3аратыл2ан болады. *1р3андай ис-81рекетлер составына 3арай 5з гезегинде базы бир тайпалар2а б5лини7и м6мкин я2ный искерлик хызмет бир 3анша 81рекетлерди4 ж1ми болы7ы да м6мкин. Улы7ма ал2анда искерликти4 бар3улла саналы характерге ийе екенлиги, оны4 белгили бир н1рселер менен тийкарланы7ы есап3а алынсада, 81рекетлер азба-к5ппе автоматлас3ан болы7ы да м6мкин. Бундай жа2дайда ды33атты4 толы3 орайласы7ын талап ети7ши ис-81рекет м1лим ш1риятларда бир3анша 3оспалы ис-81рекет 3урамына кири7ши бир 3атар ис-81рекетлерге айналып кетеди. Искерлик составыны4 бундай 5згери7лери инсан искерлик хызмети ра7ажланы7ыны4 усыны4 менен бирге оны4 5зини4 ра7ажланып бары7ын т1мийенле7ши ш1рт есапланады.
Искерлик бар3улла организм менен орталы3ты4 5з-ара бир-бирине т1сир етип туры7ыны4 баянланы7ы. Бул искерлик айырым жа2дайларда сырт3ы т1рептен баянланылса базда ол ишки характерге де ийе болады. Биз ойла7 81м психика минез-3ул3ыны4 бас3а формалары 8а33ында да психикалы3 искерлик 8а33ында айт3анымыздай толы3 тийкар менен айты7ымыз м6мкин. Практикалы3 сырт3ы т1рептен баянлан2ан искерлик адам санасында мунтазам р17иште 1лбетте 5з с17лелени7ин табады. Практикалы3 ислерди4 реал процесслерин 3айта тикле7ши психикалы3 процесслер ра7ажланып бар2ан сайын к5бирек 5збетиншелилик ж6зеге келеди. Жобаластыры7, практикалы3 ислерди алдын-ала белгилеп 3ойы7 функциясы 1стелеп психик процесслерге 5теди.
Арна7лы изертле7лерди4 к5рсети7инше ишки а3ыл искерлик составы практикалы3 искерлик составынан принципиал р17иште 81ш пары3 3ылмайды. Бул составты 5злестири7де практикалы3 ислерде пайда болату2ын 5згерислерге у3са2ан, а3ыл искерлиги бас3а, бир 3анша 3оспалы искерликке кири7ши 81рекет 81м операциялар2а айланып, 5збетиншеликти жойт3ан т6рде жо3ары д1режеде автоматласып 3алы7ы м6мкин.
Сырт3ы практикалы3 81м ишки психикалы3 искерликлерди4 3анша 5з-ара бирлиги себепли оларды4 элементлери бир-бири менен ты2ыз байланысып келеди, бар3улла бири-екиншисине 5тип турады. Сырт3ы практикалы3 искерлик пенен ишки искерлик арасында2ы бирлик тек оларды4 д6зилисиндеги бирлик пенен шекленбейди. Олардан еке7ини4 де адамды сырт3ы д6нья менен т6рли усыл менен байланыстыры7ы психикалы3 т1рептен айры3ша 18мийетли.
Адамларды4 з1р6рлиги 81м 3ызы2ы7ы т6р-т6рли бол2анындай усы з1р6рлик 81м 3ызы2ы7ларды 3анаатландыры72а 3аратыл2ан искерликлерде т6р-т6рли болады. Бира3 бул т6р-т6рлилик 6ш тийкар2ы т6рге` мийнет, о3ы7 81м ойын2а б5линеди.
Мийнет - бул материаллы3 81м идеялы3 байлы3лар жараты72а 3аратыл2ан искерлик процесси. Ж1мийетлик мийнет процессинде инсан 8ай7анлардан ажыралып шы3ты. Мийнет адамны4 жаса7ы 81м ра7ажланы7ы сондай-а3 оны4 психикалы3 камал2а кели7и ушын з1р6р ш1ртти4 бири.
Биз жо3арыда айтып 5ткенимиздей практикалы3 ислер менен ишки психикалы3 искерлик бир п6тин, 5з-ара байланыс3ан. *1р3андай хызмет искерлиги т6рли усыллар менен 1мелге асырылады. М1лим искерлик хызмет т6рин пайда ети7ши 81рекетлерди орынла7 усылларын ис-81рекет усыллары деп ата7 3абыл етилген. Ис-81рекет усыллары ж1мийетлик практика процессинде пайда болады. Усыны4 менен бирге т6рли себеплерге к5ре ж1мийетлик практиканы4 т6рли усыллары бир-бирин толы3тыр2ан яки орнын бас3ан т6рде бирге м1лим болады.
Адамны4 5злестирип алы7ы з1р6р бол2ан ис-81рекет усыллары алды менен н1тийжелилигине 3арап та4лап алынады. Мысалы` машинка 6йрени7де бир барма3лап бас3аннан к5ре, барлы3 барма3ты бирден ислетип басы7 усылы пайдалы.
Белгили бир искерликти орынла7 31билетин т1мийенле7ши усыллар жыйна2ын ийеле7 к5нликпе деп аталады. К5нликпе белгили бир усылды 3олланы72а 2ана емес ал конкрет ш1риятларды есап3а ал2ан 8алда бирин та4лап алы72а да имканият береди, я2ный к5нликпе усылларына саналы т6рде 3атнас жаса7 олар2а т6сини7ди сондай-а3 м1лим билимлерди сыпатлап береди. Буннан тыс3ары к5нликпе т6синиклерин тере4лестиреди, 6стиртин билимлерди емес ал 8а3ый3ый билимлерди4 8асыл болы7ын т1мийенлейди.
К5нликпе 6лги тийкарында я2ный бас3а адамларды4 ис-81рекетлерине еликле7 жолы менен де пайда етили7и м6мкин. Бул жаслы3 7а3ытта (балалы3) пайда болады.
К5нликпе 81р 3андай табыслы искерликти4 з1р6р ш1рти. Усылай болса да ол тек з1р6р ш1рти, лекин бирден-бир ш1рти емес. Искерлик 1детте ды33атты4 б5лини7ин, к5нликпе д1режесиндеги ис-81рекет болса ды33атты усы2ан я2ный к5нликпе д1режесинде 81рекет 3ылы72а топла7ды талап етеди. К5бинше бир исти 3ыс3а 7а3ыт ишинде тез орынла7 талап етиледи. К5нликпе бул исти тап 81рбир 31деми тексерип к5рилгениндей исенип пухталы3 пенен орынла72а имкан береди. Искерлик бар3улла ды33атты4 топланы7ын талап етеди. К5нликпе д1режесинде ды33атты топлай алы7 нервке зор бери7ди талап етеди, сол ушын бундай к5нликпе тез тал3ыла72а алып келеди. Бул кемшиликлерди сапластыры7 ушын к5нликпе жетискенликке, у3ыплылы33а, 1детке айланы7ы керек.
!дет - бул шыны2ы7 н1тийжесинде беккемленген ис-81рекетлерди4 автоматлас3ан усылы. !детти4 физиологиялы3 тийкары динамик стериотип я2ный 81р бир алды42ы элементти кейинги 81рекет ушын сигнал болып есапланату2ын нерв байланыслары системасы. !дет д1режесиндеги ис-81рекетлер конкрет себеплерсиз сананы4 ы3тыярлы топланы7ын 81м еркке зор бери7ди талап етпейди. Сол ушын сана искерликти4 5згери7ше4 элементлеринде топланы7 ушын холы бол2анындай болады, бул адам2а творчестволы3 81рекет ети7ге имканият береди.
Ис-81рекети ар3алы адамны4 ру7хый 5мири, а3ыл-ой тере4лиги, к6йини7-с6йсини7 жа2дайы, 3ыялланы7 31билети, ерки, жигери, у3ыплылы2ы менен минез-3улы3 5згешелиги м1лим болады. Адамны4 санасы усындай ис-81рекетлер н1тийжесинде 31липлеседи.
Адамларды4 ис-81рекети ж1мийетлик белгилерге ийе. *ай7анатлар ушын 3оршап тур2ан орталы3ты4 талабына организмни4 биологиялы3 т1рептен бейимлеси7ин к5рсетету2ын 5мир кешири7 т1н. Ал адам ушын 5зин т1бияттан саналы т6рде айры3ша етип к5рсети7 т1н. Ол алдына ма3сет, актив т6рде хызмет исле7ге м1жб6рлейту2ын себеплерди т6синеди.
Ис-81рекетти4 3андай т6ри болса да ол 3оз2алыс, 81рекетке кели7 8алында 1мелге асады. №оз2алыс дегенимиз тири адам организмини4 моторлы3 хызмети. Адамны4 барлы3 ис-81рекети еки топар2а б5линеди` ту7ма (ш1ртсиз рефлекторлы3) 81м 6йренип 5злестири7 (ш1ртли рефлекторлы3) ис 81рекетлери. М1лим бир обьектке 3аратыл2ан 81м белгили ма3сет г5злеген 3оз2алысларды 81рекет деп атаймыз. Организмни4 маторлы3 функциясына 21резли 3оз2алыс3а 3ара2анда 81рекетти4 ж1мийетлик характери болады.
Психологияда 81рекетти4 еки т6ри бар. Бире7и сырт3ы маторлы3, денени4 зат пенен айналысы7 81рекети, екиншиси а3ыл-ойды4 ишки психикалы3 реаллы3 пенен 81рекети. Сырт3ы 81рекетти4 ишки 1мелий иске айналы7ы интериоризация деп аталады я2ный ишки психикалы3 ис-81рекетти4 сырт3ы 1мелий ис-81рекеттен келип шы2ы7ы. Сырт3ы 81рекетлерди4 ишки 81рекетлерге, затларды4 образлары 81м олар ж5ниндеги т6синиклерге айналы7 процесси. А3ыл-ой 81рекетине кирискен адам 5зи орынлама3 бол2ан иске, сырт3ы 81рекетке кириси7ден алдын жобаластырыл2ан т6ринде образда ойлап абстракт т6рде салыстырып к5реди. Конкрет 81рекеттти булай системаластырып 81м оны ретлестирип отыры7 м6мкинлиги 81рекет анцепторы деп аталады.
Ма3сетти т6сини7ди4 ж1не оны4 н1тийжесин били7ди4 д1режесине 3арай 81рекет импульслик 81м еркли болып б5линеди. Импульслик 81рекет ма3сет пенен оны4 алып келету2ын н1тийжесин онша т6синип билме7шилик пенен характерленеди. Санада пайда бол2ан т6синик бирден ойланып турмастан 81рекет ети7ге ийтермелейди. Бундай импульслик 81рекетлер мектеп о3ы7шыларында жийи гезлеседи. К6тпеген жерден т1ртип бузы7 т.б. Еркли 81рекет ма3сет пенен оны4 ба2дары алдын-ала ойланып ислениледи. Орта3 ма3сет ушын бирлескен ж1не белгили бир ж1мийетлик миннетти орынлайту2ын 81рекетлер жыйынты2ы ис-81рекет болып саналады.
Ис-81рекет адамны4 5мир жолын аны3лайды. Психика менен ис-81рекет арасында 3оспалы байланыс бар. Бир т1рептен психика ис-81рекетте 31липлеседи 81м к5ринис табады, екинши жа2ынан психика ис-81рекетти ретлестирип отырады. Ис-81рекетти4 т6ри адамны4 бойында тура3лы бир белгилерди 31липлестиреди. Усы себепли минез-3улы3ты4 м1лим бир к5ринисине 3арап, гейде сырт3ы т6рине 3арап адамны4 3андай к1сипке тийисли екенин бай3аймыз. Ис-81рекет з1р6рлик пенен де байланыслылы33а ийе. Саналы т6рдеги з1р6рлик минез-3улы3ты со2ан орайластырып отырады. Табыс3а ериси7 яки с1тсизликке гезлеси7 адамны4 бойында 31липлескен айырмашылы3лар ар3алы 5тип барып одан кейинги ис-81рекетлерге т1сир етеди.
Барлы3 7а3ытта табыс адамды 3анаатландырады. Оны ж1не табыслар ушын ал2а умтылдырады. Жа3сы к5рету2ын истеги с1тсизлик оны4 жа3сы жу7ма3ланы7ына бол2ан исенимни4 а3лан- а3ланба7ы адамны4 ке7лин, ы3ласын п1сейтеди. Адам бойында2ы 31липлескен минез-3улы33а 3арай бундай с1тсизлик бул тара7да2ы жумысты будан былай да7ам ети7ден бас тарты7ы яки с1тсизликти4 себебин еринбей таллап к5ри7ге, 3алай еткенде де оны орынла7 ушын жа4адан 81рекет исле7ге, талпыны72а умтылдыры7ы м6мкин. Талпыны7 д1режеси - бул адамны4 ис-81рекетке деген 5з м6мкиншиликлерин ба8алай били7и.
Ис-81рекетлерди4 3андай т6ри болса да адамды шаршатады. Шарша7 хызмет ат3ары7шы орган яки п6ткил дене к6шини4 ис-81рекет процессинде т1бийий физиологиялы3 81лсире7и. А7ыр, бира3 адамлар ушын 18мийетли жумыстан со4 шарша7 адамны4 ке7лин толтырып л1ззет 1келеди. Тыны2ы7 ис-81рекет т6рин алмастыры7, к6шти 31лпине келтири7, ис-81рекетти та2ы да7ам ети7ге м6мкиншилик ту72ызады.
Ис-81рекет т6рлери` ис 81рекетти4 ойын, о3ы7 ж1не мийнет сыя3лы тийкарынан 6ш т6ри бар.