%збекстан Ресупбликасы жо3ары 81м орта арна7лы билимлендири7 министрлиги

Ды33атты4 т6рлери. Ды33атты4 тийкар2ы т6рлери` ы3тыярлы 81м ы3тыярсыз ды33ат. Ды33атты бундай т6рлерге б5ли7 сезим яки еркти4 6стинлигине тийкарланады. Усы себепли базда ды33атты4 бул т6рлери еркли 81м эмоционал ды33ат депте аталады. Ды33атты4 ж1не 6шинши т6ри со42ы ы3тыярый 6йреншикли ды33ат болып, ол д1слепки еки т6рдеги ды33атты4 5зине т1н синтезинен ибарат.
Ы3тыярсыз ды33ат арна7лы м1жб6рле7ди талап етпейди. Ол адам санасында т1сир ети7ши зат яки 81дийсени4 тиккелей 3ызы2ы7шылы3 ояты7ынан пайда болады.
Ы3тыярсыз ды33атты4 д1слепки е4 1пи7айы формасыны4 физиологиялы3 механизми тиккелей реакция жа2дайында яки сырт3ы 3оз2а7шы2а 3атнаста ориентировка реакцияны4 п6тин сериясы к5ринисинде пайда болы7шы ориентировка рефлексинен ибарат.
Бира3 д1слепки ы3тыярсыз ды33ат тийкарын пайда еткен ш1ртсиз ориентировка рефлекси д1р8ал с5нип 3алады. Буны итибар2а алы7 лазым. Мысалы` 3атты ба3ырып о3ы7шылар ды33атын 3араты7 м6мкин, бира3 оны уза3 7а3ыт са3лап туры7 м6мкин емес.
Егер объектлер белгили-бир жол менен инсанда2ы билим мазмунына байланыс3ан болса, 81м олар инсанды 3ызы3тыр2ан ислерге тийисли болып оны4 з1р6рлигин 3андыры72а имканият берсе, сондай-а3 бир 7а3ытта2ы кейп 81м организмни4 жа2дайына сай келсе, онда зат 81м 3убылыс 3аратыл2ан ды33ат бир3анша тура3лы болады, я2ный ды33атты4 пайда болы7ы 81м са3ланы7ы к5пшилик жа2дайда адамны4 жеке айырмашылы3ларына, о2ан т1сир ети7ши объектке 3атнаста эмоционал м6н1себетине байланыслы болады. Мысалы` музыкалы концерт афишасына 81ммеден бурын музыка2а з1р6рлик сезип атыр2ан адам итибар береди. Футбол2а 3ызы2ы7шы усы т6риндеги афиша2а итибар береди. №у7на3, ке7ли то3 адам п6ткил жа3сы н1рселерге итибар бери7ге бейим болады, шарша2ан жа2дайда к5пшилик 7а3ытта оларды сезбейди.
Ы3тыярлы ды33ат ы3тыярсыз ды33аттан
q) Г5злеген ма3сети менен пары3 3ылады. Я2ный ол адамны4 алдына 3ой2ан ма3сети менен байланыслылы33а ийе.
w) Оннан ш5лкемлескенликти талап етеди, бул д1слептен ды33атты топла72а таярлы3та сондай-а3 итибарды4 топланы7 ш1риятын бас3ара били7де баянланату2ын ш5лкемлескенлик есапланады.
e) Еркли ды33ат3а ды33атты 3араты7 81м са3ла7 процессинде зор бери7 менен байланыслы бол2ан к6ш жумса7 т1н.
r) Ол искерлик процессиндеги о2ада тура3лы 3арар2а кели7шилиги менен пары3 3ылады.
Ды33атты4 бул айырмашылы3лары искерликти4 н1тийжелилигин арттырады. Бира3 еркли ды33ат уза3 созылса шаршатады 81м ды33атты4 б5лини7ине, бас3а жа33а 3аратылы7ына себепши болады. Усы себепли о3ы7шыларда ды33атты4 еки т6рин де шеберлик пенен алмастырып бары7, еркке т1н ды33атты пайда ети7 81м са3лай били7 педагогты4 3ыйын бира3 к6т1 18мийетли 7азыйпасы есапланады.
Сондай-а3 ды33атты4 со42ы ы3тыярлы ямаса 6йреншикли т6ри де болады. Бул ы3тыярлы ды33атан кейин пайда болады. Ы3тыярлы ды33атты4 топланы7ы ушын керек болату2ын ерк к6шини4 з1р6рлиги азаяды.
:йреншикли ды33ат дегенимиз жеке адамны4 5з санасын 18мийетли 81м ба8алы объектке топла7ы ямаса д1слебинде ы3тыярлы болып со4 81р бир адам2а т1бийийдей си4ип кеткен ис-81рекетке ды33атты4 3аратылы7ы 6йреншикли ды33ат деп айтылады.
Ды33атты4 5зине т1н айырмашылы3лары болады. Булар ды33атты4 к6ши, к5леми 81м тура3лылы2ы, бирнеше н1рсеге б5лини7и, ала4ла7ы, тол3ы7ы, бир н1рседен екинши н1рсеге а7масы7ы, пытыра43ылы2ы. Ды33атты4 к6ши оны4 орайласы7ы 81м интенсивлиги менен характерленеди. Ды33атты4 к6ши менен тура3лылы2ы айры3ша з1р6р 31сийет болып саналады. К6шли ды33ат 1тирапта2ы керек емес н1рселерге ала4ламайды. Ды33атты4 к6ши ала4лама7шылы3 пенен 5лшенеди. Егер адам 1тирапында2ы с1л н1рсеге ке7лин б5лип майда-ш6йдеге ды33ат а7дара берсе онда ол адамны4 сол 7а3та2ы ды33атыны4 к6шсиз бол2аны. Ал адам бас3а н1рсеге ала2ада болмай 5з исин пухта 3ада2алап сырт3ы т1сирлерге ала3ла7ды билмесе онда оны4 сол 7а3ытта2ы ды33аты к6шли бол2аны. Бир н1рсеге ба2дарланып уза3 3аратыл2ан ды33ат тура3лы болады. Ды33атты4 тура3лылы2ы оны4 объектке уза3 7а3ыт а7дарыл2анлы2ынан к5ринеди. Ды33атты4 к5леми болады. Бул 3ыс3а 7а3ыт ишинде 3амтып алату2ын объектлерини4 саны менен 5лшенеди. Ересек адамларды4 ды33ат к5леми бир-бирине байланыссыз r-t объектиге барабар 3аратылы7ы м6мкин. Затларды топластырып, жеке 3абылланату2ын объектлерди4 санын азайты7 ар3алы зейин к5лемин 6лкейти7ге болады.
Ды33атты4 б5лини7и адамны4 дус келген ис-81рекет 6стинде бир неше объектиге бир 7а3ытта ды33ат а7дара алату2ынлы2ынан билинеди. Турмыста ис-81рекет ды33атты бар3улла 81р н1рсеге б5ли7ди талап етеди. Ды33атты б5ле били7ге 1детлени7 керек. Бул ис-81рекет ар3алы т1рбияланып 1стен-1стен адамны4 18мийетли сапасына айналады.
Ды33атты4 орайласы7ы яки топланы7ы объектти4 ды33атты тартып алы7ынан билинеди. Ды33атты4 орайласы7ы оны4 к5леми менен б5лини7ине ты2ыз байланыслы. Ды33ат а7дарылату2ын объектлер 3анша аз болса ды33ат б5лету2ын 81рекет т6рлери де со2урлым аз болады 81м топланып, орайласы7ды4 к6шейи7ине м6мкиншилик молаяды. Ды33ат бир объектке яки 81рекетти4 бир т6рине 3аратыл2анда ды33ат о2ада к6шейеди.