%збекстан Ресупбликасы жо3ары 81м орта арна7лы билимлендири7 министрлиги

Тема y Ойла7, с5з 81м елес


Жоба
q. Ойла7 8а33ында т6синик.
w. Ойла7ды4 т6рлери.
e. С5з 8а33ында т6синик
r. С5йлеси7ди4 5зине т1н 5згешеликлери.


! Д Е Б И Я Т Л А Р.

q.Каримов И.А. {%збекистан XXI 1сир боса2асында} - Т., qooi

w. Каримов И.А. {Баркамол авлод- ?збекистон тара33иетининг пойдевари}- Т., qoou
e. Каримова В.М. {Ижтимоий психология асослари} -Тqoor
r. В.М.Каримова., Акрамова Ф.А. {Психология} (маьрузалар матни) w000


Таяныш с5злер Психологиялы3 т1сир, с5з, ойла7, пикирле7, елес.

Сези7, 3абыл ети7 81м т6синик процесслеринде н1рсе 81м 3убылысларды4 сырт3ы айырмашылы3лары, я2ный бизи4 сези7 а2заларымыз2а тиккелей т1сир еткен белги 81м айырмашылы3лар с17леленеди. Бира3 били7 буны4 менен шекленбейди. Себеби болмысты4 5зи питпес-т67есилмес н1рсе. Н1рселер 81м 3убылыслар тиккелей били7 м6мкин емес ишки 5згешеликлерге, 5з-ара байланыслар2а, ра7ажланы7 за4лы3ларына да ийе. Мысалы, жер менен 3уяш3а шекемги аралы3ты, жулдыз бенен ай2а шекемги аралы3ты тиккелей аны3ла7 м6мкин емес. Бас мий 3абы2ында болату2ын физиологиялы3 процессти тиккелей ба3ла7 илажы жо3. Усы2ан 3арамастан адам биледи аны3лап алады.

Буны 7а3ыялы3 мазмунына ж1рдемши 3ураллар тийкарында т1жирийбеде бурын топлан2ан билимлер арасында тал3ыла7 жолы менен билемиз. ?а3ыялы3ты ж1рдемши 3ураллар менен с17лелендирип били7 ойла7 процессини4 тийкар2ы айырмашылы3ларыны4 бири.
Ойла7ды4 ж1не бир 5зине т1нлиги бул 7а3ыялы3ты4 улы7маластырыл2ан т6рде с17лелени7шилигине ериси7 болып табылады. Биз жекке н1рселерди 3абыл етемиз, бир т6рдеги к5п н1рселер 8а33ында пикир ж6ргиземиз. Бира3 жекке бир н1рсе 8а33ында пикир ж6ргизету2ын болса3та оны4 улы7ма 81м 18мийетли айырмашылы3ларын н1зерде тутамыз. Мысалы, биз конкрет бир о3ы7шыны 2ана 3абыл ете аламыз, ал улы7ма о3ы7шы 8а33ында, оны4 о3ыйту2ын адам екенлиги 8а33ында болса пикир ж6ргизи7имиз м6мкин.
?а3ыялы3ты улы7маластырып с17лелендири7 к5бирек с5з ж1рдеминде 1мелге асады. *1р 3андай с5з улы7маластырады. Адам улы7маластыры7 ар3алы н1рсе 81м 3убылысларды4 18мийетин билип барады 81м усыны4 менен бирге д5герек 1тирапты ж1не де тере4ирек билип барады.
Солай етип ойла7 7а3ыялы3ты4 улы7маластырыл2ан 8алда 81м с5з ж1не 5тмиш т1жирийбе ж1рдеминде с17лелени7и есапланады.
Н1рсе 81м 81дийселер арасында2ы себеп-н1тийже байланыслары, сондай-а3 н1рсе 81м 3убылысларды4 ра7ажланы7 за4лы3ларын аны3ла7 менен адам т1бият 81м адамшылы3 ж1мийети ра7ажланы7ыны4 жолын бас3ары7 имканиятына ериседи. Адам усы т1репи менен 8ай7аннан пары3 3ылады. И.П.Павловты4 образлы пикири менен айт3анда пикирле7 ар3алы инсан {барлы3ты4 81кимине} айнал2ан болса, 8ай7анлар м14ги {т1бият 3улы} болып 3ала береди.
Ойла7 тил менен 5з-ара ты2ыз байланыс3ан болып айырым бир п6тинликти пайда етеди, ойла7ды4 материаллы3 тийкары мий, тил есапланады. С5з бенен пикирди4 5з-ара ты2ыз байланыслылы2ын атап 5ти7 менен бирге пикирле7 искерлигинде с5з реал н1рсе 81м 81дийселер 8а33ында сези7лер ар3алы 8асыл етилген т1жирийбеге с6йенген жа2дайда 2ана белгили бир 18мийетке ийе болады.
Ойла7 да бас3а психикалы3 процесслер сыя3лы мий искерлигини4 н1тийжеси есапланады.
*1р бир жекке адамны4 ойла7 процессинде биринши 81м екинши сигнал системаларыны4 роли т6рлише болы7ы м6мкин. Бул адамны4 искерлик характерине, пикир ж6ргизи7ши адамны4 3оспалы 7а3ытша байланыслар системасы т6ринде к5рсетилген т1жирийбесине т.б. себеплерге байланыслы. Усы 3атнаслар2а бола ойла7ды4 конкрет-практикалы3, конкрет-образлы 81м обстракт сыя3лы т6рлери ажратылып алынады.
Конкрет практикалы3 ойла7 деп - затлар менен исти орынла7 процессинде оларды тиккелей 3абыл ети7ге с6йени7шилигине айтылады.
Конкрет образлы ойла7 - т6синикке, к5з алды2а елеслети7ге тийкарланады.
Ал обстракт ойла7 - затларды4 18мийетин с17лелендири7ши 81м с5злерде баянла7шы т6синиклерге с6йенип пикир ж6ргизи7ге айтылады. Ойла7ды4 бул т6ри алды менен 81р 3ыйлы теориялы3 м1селелерди шеши7 менен байланыслы. Бира3 бул обстракт ойла7 к6нделикли турмыста да ке4 3олланылады. %спиримлик 81м 6лкен мектеп жасында2ы балаларды4 пикир ж6ргизи7и к5бирек обстракт ойла72а айланып отырады. Ойла7ды4 бул т6рлери 5з-ара бир-бири менен ты2ыз байланыслы. *1р 3андай азба-к5ппе 3оспалыра3 м1селени шеши7де адам тек с5злер ж1рдеминде тал3ыла7 ж6ргизип 3алмай усыны4 менен бир 7а3ытта ай3ын образлар2а таян2ан 8алда практикалы3 ислерди орынла7 менен де шу2ылланады. Н1тийжеде творчестволы3 мийнет ж6зеге келеди.
Творчестволы3 мийнет ети7 ушын адам 5збетинше 81м критикалы3 тал3ы ж6ргизи7 31билетине ийе болма2ы, зат 81м 3убылысларды4 18мийетин т6сине били7и, зийрек болы7ы керек.
Пикир ж6ргизи7деги 5збетиншелик адамны4 ж1мийетлик т1жирийбеден пайдалана били7инде 5зини4 еркин пикирин, ж1мийетлик т1жирийбеге 3атнаста 5з м6н1себетин баянлай били7де к5ринеди. Бу2ан 1тирапта2ы 7а3ыялы33а критикалы3 м6н1себетте болмастан ериси7 м6мкин емес. Ойла7ды4 критикалы3 к5з 3арастан болы7ы адамны4 т6рли н1рсе 81м 3убылысларда, бас3а адамларды4 81м 5зини4 пикирлерин анализ ети7 дурыс 81м тыяна3лы ба8алай били7 31билетине айтылады.
Творчестволы3 ис ети7 ушын адамнан пикирди4 жылдамлы2ы, я2ный 7азыйпаларды конкрет ш1рият3а 3арап шеше алы7, 7азыйпаларды шешеи7ди4 жа4а жолларын табы7 31билети де талап етеди. Бул 5з гезегинде ды33ат бери7шилик пенен барлы3 7а3ытта м1селени шеши7ди4 жа3сы усылын изле7 з1р6рлиги менен ты2ыз байланыслы. Ойла7ды4 бул 31сийетлери т6рли адамда т6рлише болып, бул жетискенликлер а3ыл сапалылы3 деп 3аралады.
Ойла7 процесси анализ, синтез, салыстыры7, улы7маластыры7, обстракцияла7 81м конкретлестири7 сыя3лы пикирле7 операциялары ж1рдеминде 1мелге асады.
Анализ - зат 81м 3убылысларды пикирлегенде б5лимлерге б5лип талла7.
Синтез - б5лим, тара7ларды4 31сийетлерин бир п6тинликте тексери7.
Салыстыры7 - зат 81м 3убылысларда2ы 5з-ара усаслы3ты 81м пары3ты табы7.
Улы7маластыры7 деп - зат 81м 3убылысларды улы7ма 81м 18мийетли белгилери бойынша пикирде бирлестири7ге айтылады. Улы7маластыры7 анализ 81м салыстыры7 тийкарында ж6зеге келеди.
Салыстыры7да биз алды менен зат 81м 3убылысларды4 улы7ма 81м т6рли 31сийетлерин табамыз 81м кейнинен бул зат 3убылысларды е4 з1р6р улы7ма айырмашылы3лары бойынша бирлестиремиз. Обстракцияда затларды4 бир3анша 5зине т1нликлеринен 81м олар арасында2ы байланыслардан улы7ма т6рде айырып шы2арылады 81м оларды4 з1р6р 31сийетлерин аны3ла7 обстракция деп аталады.
Ойла7 процесси т6синик, 86ким 81м жу7ма3 шы2ары7 формасындда 5теди.
Т6синикте зат 81м 3убылысларды4 улы7ма 18мийетли бол2ан 31сийетлери с17лелендириледи. Т6синик барлы3 7а3ытта с5з 81м с5з бирликлери ар3алы баянланады.
Т6синиклер улы7малы3 81м даралы3 болы7ы м6мкин. Улы7ма т6синик бир т6рдеги зат 81м 3убылысларды с17лелендиреди. Бунда т6синикти4 улы7малы3 д1режеси 81р 3ыйлы д1режеде болы7ы м6мкин. Мысалы` {8ай7ан} т6синиги {с6темизи7шилер} т6синигине 3атнаста бир3анша улы7малы3, {ийт} т6синиги де улы7малы3 т6синик, бира3 {с6темизи7шилер} ге 3ара2анда оны4 улы7малы3 д1режеси бир3анша тар. Даралы3 т6синиклер тек жал2ыз зат яки 3убылысты билдиреди. Мысалы` {Москва}, {Н5кис}, {Суворов} т.б. жекке т6синиклер.
Ойла7ды4 та2ы бир формасы 86ким есапланады. *6ким зат 81м 3убылыслар ортасында2ы байланысларды с17лелендиреди 81м г1плер ишинде баянланады. *6кимди барлы3 7а3ытта жекке адам, оны4 7а3ыялар2а м6н1себети м1лим болады. Сол ушын да 86ким субъектив т6рде шын, рас деп 3аралсада гейпара 7а3ытта жал2ан болып шы2ы7ы м6мкин. Егер ол 8а3ый3ый билимлерге сай келмеген жа2дайда...
*а3ый3атты ашып бери7ге 3аратыл2ан бир 3атар 86кимлер пикир ж6ргизи7 делинеди. Пикир ж6ргизи7 н1тийжесинде бизде жа4а 86ким ту7ылады, бул жу7ма3 шы2ары7 деп аталады. Бул жа4а 86ким (жу7ма3) кейинги тал3ыла7 ушын тийкар болып хызмет ети7и м6мкин. Бас3аша етип айт3анда, жу7ма3 шы2ары7 логикалы3 ойла7 формасы, бунда логикалы3 ойла7 процессинде базы д1лиллер тийкарында м1лим жу7ма33а келинеди.
С5з
Тил 81м с5з адамларды4 5з-ара м1мле 81м 3атнас жаса7ыны4 еки т1репи есапланады. Тил байланыс жаса7ды4 алмасы7 81м бир бирине т6сини7 3уралы. С5з тилден пайдаланы7 процесси я2ный байланыс ети7, пикир алмасы7, бир-бирин т6сини7 процесси. Бул процесс фонетик, лексик 81м грамматикалы3 элементлер ж1рдеминде я2ный бул ар3алы ж6зеге келеди. Тил миллий характерге ийе ж1мийетлик тарийхый 81дийсе.
С5з с5йле7 процесси сыпатында психология т1репинен 6йрениледи, тил болса с5йле7 3уралы сыпатында тилшунослы3 п1ни ар3алы 6йрениледи. Мысалы, баланы4 ана тили я2ный шет тилин 5злестири7и 3андай айырмашылы3лар2а ийелиги, усыны4 ишинде балаларды4 с5злер м1нисин т6сини7и 3ай д1режеде екенлиги, тилди тез 6йрени7 себеплери, балалар с5злигин тез ра7ажландыры7 ш1ртлери 81м т.б. м1селелер тилшилерди онша 3ызы3тырмайды. Бул м1селелерди4 бири с5йле7 психологиясына тийсили.
Бас мий 3абы2ыны4 с5з есити7, с5зди к5ри7 81м с5з 81рекети орайлары деп аталы7шы б5лимлери с5йле7 аппаратыны4 орайлы3 б5лими есапланады.
С5зди4 тийкар2ы материаллы3 бирлиги с5з да7ысы болып, онда да 81р 3андай да7ыс 3озы7шысына т1н бол2ан т5мендегидей айырмашылы3лар бар` б1лентлик, к6шлилик, да7амлылы3 81м тембр, с5зди 3абыл ети7 дегенимиз оны4 материаллы3 тийкарын анализ 81м синтез ети7 с5зди т6сини7 деп аталады.
С5зди 3абыл ети7 менен оны т6сини7 5з-ара ты2ыз байланыслы 3оспалы процесс. С5зди 3абыл етпей турып оны т6сини7 м6мкин емес. Бира3 с5з т6синдирилмеседе м1лим д1режеде оны 3абыл ети7 м6мкин. Адамны4 турмысында с5зди дурыс т6синдири7ди4 18мийети о2ада 6лкен. Адам ушын с5з т6синиклери бол2анда 2ана ол билим 81м т1рбия бери7 т1репинен белгили бир ба8а2а ийе болады. Бала с5зди т6сине алса 2ана с5з бала2а унамлы т1сир к5рсете алады. С5зди т6синбеген 7а3ытта бала о2ан 5зинше ба8а береди.
С5зди4 м1нисин дурыс т6синбеслик факт 81м 7а3ыялы3ты4 бала санасында бузылып с17лелени7ине алып келип шекленбей, ал баланы4 а3ыл 81м идеялы3 жа3тан 5си7ине тос3ынлы3 3ылады.
Адам с5зди есити7 менен бирге усы с5зде баянланы7шы н1рсе, 3убылысларды да к5рип турса, бундай жа2дайда с5зди м1нисине т6синип 5злестиреди, оны4 мазмунын ядта 3алдырады.
С5з тийкарынан 6ш т6рге ажыратылады` а7ызеки, жазба 81м ишки с5з. А7ыз еки с5йле7 процессинде 81рекет 81м есити7 анализаторлары жетекши орынды ийелейди. А7ыз еки с5йлеси7 1детте w-e адам ортасында болады. Бул жа2дай 5зине т1н айырмашылы3ларды келтирип шы2ар2ан. Бунда с5йлейту2ын адам 5з пикирин баянла7 ушын тек с5зди емес ишара, пантомимика 81м интоноциядан да пайдаланады. Усы себепли а7ыз еки с5йле7де с5з бир 3анша аз 81м грамматикалы3 конструкциялар 1пи7айы болады.
А7ыз еки с5йле7 диалог 81м монолог формаларында болады. Диалог - с5йлеси7де еки т1репте активлилик к5рсетеди.
N q. Алдын-ала таярлан2ан я2ный бир 7а3ыяны айтып бери7, доклад, лекция 3ылы7, тал3ыла7ларда с5йле7 сыя3лы с5злер монолог с5з делинеди.
N w. Жазы7 белгилерин пайдаланып д6зилген с5з жазба с5з делинеди.
N e. С5з пикирди баянла7 3уралы сыпатында пикирлеримиз бенен бирге сезим туй2ыларымызды да баянлайды.
А7ыз еки с5йле7де сезимлеримиз, эмоционал кеширмелеримиз с5з ж1рдеми менен етилген с67ретле7лерде, с5йлеси7 7а3тында т.б. м1лим болады. Егер биз бир адамны4 атын ата2анымызда о2ан деген 5зимиздеги с6йиниш яки жекк5ри7ди, менсинбе7шиликти, я жа3сы к5ри7ди де баянлаймыз. Сезимлер бизи4 а7ыз еки с5зимиз бенен бирликте ж6з 81рекетлеримиз, ым-ишараларымызда да ай3ын к5ринеди. С5зде бизи4 еркимиз, ма3сет, м6д18амыз, тилегимиз, адамны4 5зин тута били7и, т.б. сыпатларда м1лим болады.
С5з белгили бир затты, 3убылысты билдири7 3уралы. Адамларды4 с5зинде пикирленету2ын т6рли сес бирикпелери оны4 ишки а87алын 2ана баянлап 3алмастан, обьектив т6рде м1лим бол2ан зат 81м 3убылысларды4 не екенлигин билдири7ши 3урал болыпта хызмет 3ылады. *1р3андай с5з бир затты4 м1нисин билдиреди. С5злер затларды4 тек белгилери емес, затларды билдири7ши атлар с5зди4 5зине т1н функцияларыны4 бири 2ана, 81рбир с5зди4 буннан тыс3ары ишки мазмуны да бар, 81р бир с5з м1лим т6синикти билдиреди.
С5з т1сир к5рсети7 3уралы болып хызмет 3ылады. Т1сир к5рсети7 биз с5зимизди кимге 3арат3ан болса3, сол адамда биз 31леген сезимлер, умтылы7лар 81м 81рекетлерди ту7дыры7 оларды4 пикирин биз 31леген т1репке буры7, оларды 5зимиз 31легенимизше ойла72а м1жб6р ети7, оларды исендири7 есапланады. С5з ж1рдеминде адамларда 7а3ты хошлы3, 3ор3ы7, 21зеп, ру7хланы7 сезимлерин ту7дыры7 м6мкин.
С5з ойла7 менен ты2ыз байланыс3ан. Адамда с5з, тил 3уралы болмаса пикир ж6ргизе алмайды. С5з пикирле7 3уралы. Ойла7 болмаса с5з, тил болы7ы да м6мкин емес.
Бизи4 86кимлеримиз, логикалы3 т1рийпле7леримиз, жу7ма3ларымыз тил материаллары 81м с5злер ж1рдеми менен баянланады. Тил материаллары 81м г1плер ж1рдеми менен анализ 81м синтез 3ылынады, абстракция етиледи 81м улы7маластырылады.
Адамны4 ойла7 процесси тарийхый ра7ажланы7 да7амында тил ж1рдеми менен болату2ын с5з байланысларында 5сти, ойла7ды4 логикалы3 формалары ислеп шы2ылды. *1р бир адамны4 ойла7ы оны4 п6ткил 5мири да7амында тил ж1рдеми менен болату2ын с5з байланыслары ж6зесинде 5сип барады. Бира3 биз ойла7, с5з 81м тил бир-бири менен ты2ыз байланыслы дегенде усыны н1зерде туты7 керек, с5з бенен ойла7 еке7и бир н1рсе емес. С5з бенен ойды, пикир менен тилди бир-бирине те4 деп 3ара7 жарамайды. Ойла7 менен с5з т6рли 3убылыслар, бира3 бул еки 81дийсе бир-бири менен ты2ыз байланыс3ан. Бири-бирисиз 5сип ра7ажлана алмайту2ын 3убылыс. С5з 81м ойла7 5з-ара диалектикалы3 бирлик тийкарында байланыс3ан. Екинши сигнал системасы биринши сигнал системасы менен бир-бирине т1сир тийгизген 8алда с5зди4 де, ойла7ды4 да нерв физиологиялы3 тийкарын пайда етеди.
Ойла7 менен с5йле7 ты2ыз байланыслы. С5йле7 ар3алы адам ойын билдиреди. Адам тил ар3алы ойлайды. Тил ойла7ды4 3уралы. №айсы тилде ойла7 сол адамны4 ана тилине байланыслы. w-e тилде ойлайту2ын адамларда бар. Адам с5зге, тилге с6йенип ойлайды.