5-Laboratoriya jumısı. Mavzu: Miytoz hám Meyoz prossesleri. Kletkalardiń bóliniwi hám áhmiyeti

5-Laboratoriya jumısı.
Mavzu: Miytoz hám Meyoz prossesleri.
1. Kletkalardiń bóliniwi hám áhmiyeti


Túsindiriw. Kletkalardiń mitoz bóliniwi.
Reproduktsiya yamasa kletkalardıń kóbeyiwi tirishiliktiń tiykarǵı qásiyetleriniń biri. Bul metabolizm processinde zatlardıń sintezleniwine baylanıslı bolıp, bóliniw jolı menen iske asadı. Házir bóliniwdiń eki forması bar: amitoz (grekshe mitos-sabaq, a-biykarlaw) yamasa sabaq payda etpey tuwrı bóliniw hám mitoz – sabaq payda etiw menen tuwrı emes bóliniw (grekshe chtom-boyaw, soma-dene) yamasa kariokinez (grekshe karyon-yadro, kinesis-háreket) qozǵalıwı menen bóliniwi.
Mitoz bóliniwdiń aldında tayarlıq processi bolıp buǵan mitozlıq interfaza dáwiri delinedi.
Mitoz úzliksiz process bolıp onı shártli tórt fazaǵa bóledi: profaza, metafaza, anafaza hám telofaza.
Profaza dáwirinde yadroda hám citoplazmada bir qansha fizikalıq-ximiyalıq ózgerisler boladı. Bul arqalı citoplazmanıń kerimligi artadı, al karioplazmanıń kerimligi tómenleydi. Yadronıń kólemi úlkeyip, xromosoma payda bola baslaydı hám bul qádimgi mikroskopta kórinedi. Xromosomalar interfazada uzınsha tipte bolıp, túyinshe payda etedi. Xromosomalar yadro tsiklınıń barlıq dáwirinde belgili dúzilislerge iye bolıp, jeke arnawlı xızmetti atqaradı. Profazalıq xromosoma bir-biri menen tıǵız baylanısqan eki spiral jipshelerden (xromatid) turadı. Bul xromatidler profazanıń aqırında qısqarıp, juwanıydı hám bul xromosomalar bir-birinen bólingen boladı jáne, yadro periferiyasında jaylasadı.
Profaza dáwirinde centrosomanıń tsentriolı bólinip eki centrosomalardı payda etedi, kletkanıń qarama-qarsı polyusına ketedi. Geyde profaza dáwirinde axromatinlik tartılıw jipsheleri payda boladı.
Mitozdıń metafazası yadro qabıǵınıń buzılıwı menen baslanadı. Keyin kletka orayında tıǵız emes zona dúzilip, xromosomalar ekvatoriallıq plastinkanı payda etedi. Ekvatoriallıq zonada xromosomalardıń háreketi metakinez dep atalıp, usınıń sebebinen xromosomalar belgili jaǵdaydı iyeleydi. Metakinez xromosomanıń birinshi tartılıwında ornalasqan centromeranıń qatnasında iske asadı.
Usı dáwirde axromatinlik tartılıw jipsheleri qáliplesip, xromosomalarǵa bekinedi hám teń xromosomalar anofazada eki tárepke tarqalıwına tiykar salınadı. Metafazalıq xromosomalar centromerası menen ekvatoriallıq maydanǵa tiyisedi, al qalǵan bólimleri ekvatordıń ekinshi jaǵında bolıp, xromosomanıń eki xromatidten turatuǵınlıǵı jaqsı kórinedi hám onıń morfologiyasın úyreniwge sebep boladı.
Anafaza xromatidlerdiń kletkanıń qarama-qarsı polyuslarına ketiwi menen baslanadı. Xromatidlerdiń bir-birinen ayırılıwınan baslap, qız xromosomalar dep ataydı.
Usı qızlıq xromosomalardıń kletkalar polyuslarında toplanıwı menen anafaza tamamlanadı.
Telefaza dáwirinde yadronıń qayta dúziliwi bolıp, bul profazaǵa qaytıw processi bolıp esaplanadı. Yadro qabıǵı qálpine keledi hám mitozlıq yadro interfazalıq yadroǵa aylanadı. Xromosomalar óziniń tıǵız qurılısın joǵaltıp xromonema spiralı jazdırılıp, boyalıw qásiyetlerin joǵaltadı. Telefaza aqırında teń kletkalar yadroları yadroshaların qálpine keltiredi.
Kletka polyuslarında eki teń yadrolar payda bolǵannan keyin kletka ekige bólinip, buǵan citkinez yamasa plazmtomiya delinedi. Ósimlik kletkalarında citokinez oraylıq zonada kletkalıq peregorodkanıń payda bolıwı menen iske asadı. Al haywanat kletkalarında ekvatorial` zonada tartılıw payda bolıp, kem-kemnen tereńlesip eki teń kletkalardı payda etedi.