Ankara üNİversitesi sosyal biLİmler enstiTÜSÜ
Download 6.7 Mb. Pdf ko'rish
|
|
1
ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ OSMANLI-SAFEVİ İLİŞKİLERİ (1501-1576) Doktora Tezi Hazırlayan: Hamidreza Mohammednejad 07921517 Danışman: Prof. Dr. İlhan Erdem Ankara 2015 2
Önsöz 10-12 Kısaltmalar 13-14 Kaynaklar 15-48 Araştırmalar 49-53 Giriş 54-56 I.Bölüm: I. XV. Asırda İslam Dünyası ile Çevresinin Genel Durumu ve Osmanlı-Safevi Devletleri’nin Kuruluşu A.Ortaçağ‟da Ġslam Dünyasıve Çevresinin Genel Durumu 57-70 B. Safevi Ġran‟ı ve Safeviler‟in Genel Özellikleri 71-114 C. Osmanlı‟nın KuruluĢ ve GeliĢimi 115-134 II. Bölüm: 1. İlk Dönem İlişkilerine Genel Bir Bakış, 1482’den 1511’e Kadar Yaşanan Olaylar A. Osmanlı-Ġran ĠliĢkilerinin Temelleri 135-162 B. Akkoyunlular Zamanlarında Osmanlı-Ġran ĠliĢkileri 163-194 C. Osmanlı-Safevi ĠliĢkileri ve Akkoyunlu Elvend Mirza 195-200 D. Elvend Mirza‟nın ġah Ġsmail‟e Mektubu ve KarĢı Mektupları 201-222 E. ġah Ġsmail‟in II. Bayezid‟e Mektubu 223-223 F. II. Bayezid‟in ġah Ġsmail‟e verdiği cevap 224-226 G. Anadolu‟dan Ġran‟a Giden KızılbaĢ Türkmenler ve II. Bayezid‟in Politikası 227-240
3
H. II. Bayezid‟in Safevilere KarĢı Anadoludaki Vilayetlere ve TaĢra Politikası Sancaklar‟a Verdiği Hükümler 241-248 I. ġah Ġsmail‟in II. Bayezid‟e Cevabı 249-250 J. Osmanlı-Ġran ĠliĢkilerinin GerginleĢmesi 251-255
A. Osmanlı-Safevi ĠliĢkisinde dönüm noktası ġah Kulu Baba Ġsyanı 256-274 B. Sultan Selim‟in Alevilerle ilgili Ulemadan Aldığı Fetvalar ve YaĢananlar 275-286 C. Sultan Selim‟in Ubeydullah Özbek‟e Mektubu ve Çaldıran‟a Giden yol 287-297 D. Sultan Selim‟in Ġran Politikası ve Safevilere KarĢı SavaĢ Stratejisi 298-308 2. Çaldıran Yolunda Son Manevralar A. Sultan Selim‟in Son Atakları ve Mektup SavaĢları 309-316 B. Sultan Selim‟in ġah Ġsmail‟e I. Mektubu 317-323 C. Sultan Selim‟in ġah Ġsmail ile ilgili Akkoyunlu FerruhĢad Bek‟le MektuplaĢmaları 324-326 D. Sultan Selim‟in ġah Ġsmail‟e II. Mektubu 326-332 E. Sultan Selim‟in ġah Ġsmail‟e III. Mektubu 333-337 F. ġah Ġsmail‟in Sultan Selim‟e Yazdığı Cevap ve Ġlk Mektubu 338-341 G. Sultan Selim‟in ġah Ġsmail‟e IV. Mektubu ve Çaldıran SavaĢı 342-350
A. Ġran Âlimleri 351-356 B. Osmanlı Âlimleri 357-362
4
A. Taktikler ve ġah Ġsmail‟in KiĢiliği 363-385 B. Seyyahların Çaldıran SavaĢı Hakkındaki Yazıları 386-404 C. Sultan Selim‟in SavaĢtan Sonra Tebriz‟i Ele Geçirdiğine Dair Fermanı 405-406 D. Ordunun Sultan Selim‟e Mektubu ve Geri DönüĢü 407-408 E. Çaldıran SavaĢı Sonrası ĠliĢkiler 409-426 F. ġah Ġsmail‟in Sultan Selim‟e II. Mektubunda BarıĢ Teklifi 427-430 G. Sultan Selim‟in ġirvan Hâkim‟i ġeyhĢah‟a Gönderdiği Fetihnamesi ve ġeyhĢah‟ın Osmanlı Safevi Arasındaki Arabuluculuk ÇalıĢmaları 431-435 H. Mısır‟ın Fetihinden Sonra Sultan Selim‟in Gilan Hâkimine Mektubu 436-436 I. Sultan Selim‟in ġah Ġsmail‟le Ġlgili Mazandaran Hâkimine Mektubu 437-438 J. ġah Ġsmail‟in Sultan Selim‟e III. Mektubunda BarıĢ Teklifi 441-442
A. ġah Ġsmail ve Osmanlı‟nın DıĢiĢleri 443-472 B. ġah Ġsmail‟in Filip‟in Oğlu V. Charles‟e Mektubu 473-474 C. V.Charles‟ın ġah Ġsmail‟e Mektubu 475-479 D. Fatih Sultan Mehmet‟in KardeĢi ġehzade Yusuf 480-482 ve ġah Ġsmail ile ĠliĢkisi IV.Bölüm: 1.Kanuni’ninTahta Culusundan Amasya Anlaşmasına Kadar Olan İlişkiler (1520-1555) A. Sultan Selim‟in Vefatı ve Kanuni Sultan Süleyman‟ın Tahta oturması ve Ġlk Hadiseler 483-486 B. Kanuni Sultan Süleyman ve I.Tahmasb‟ın ĠliĢkileri 487-495 5
C. Ulame Sultan‟ın Osmanlı‟ya Sığınması ve Sultan Süleyman‟ı kıĢkırtması 496-502 D. Ġran-Osmanlı SavaĢlarının BaĢlaması 503-511 E. Sultan Süleyman‟ın ġah Tahmasb‟ı SavaĢa Çekmek için Mektubu 512-519 F. Sultan Süleyman‟ın Bağdat‟ı ele Geçirmesi 520-524 G. Sultan Süleymanın Manglı Gray Han‟a Mektubunun içeriği 525-526
A. Sultan Süleyman‟ın Ġran‟a II. Seferi 527-535 B.SavaĢlara verilen Ara: Uzun Bir Mola ve Ġbrahim PaĢa Olayı 536-542 C. Elkas Mirza‟nın Osmanlı‟ya Sığınması 542-548 D. Elkas Mirza‟nın Sultan Süleyman‟a Mektubu ve Kanuni‟nin Ġran‟a Tekrar Saldırması 548-557 3.Sultan Süleyman’ın III. Kez Tebriz’e Girmesi ve Sonrası A. Sultan Süleyman‟ın III. Kez Tebriz‟e Girmesi 557-566 B. Ġranla Osmanlı Arasında Kalan Elkas Mirza 567-583 C. Sultan Süleyman‟ın KıĢladığı Halep‟ten Diğer Ülkelere Gönderdiği Fetihnameler 584-586 D. Ġskender PaĢa‟nın Ġran‟a Saldırması ve ġah Tahmasb‟ın Tepkisi 587-594 E.ġah Tahmasb‟ın BarıĢa Doğru Adımlar 595-601
A. Ġran Seferi Esnasında ġehzade Mustafa‟nın öldürülmesi 602-658 B. Osmanlı-Safevi BarıĢ AnlaĢmalarının Temelleri 659-678 C. ġah Tahmasb‟ın Sultan Süleyman‟a Mektubu; BarıĢa Bir Adım 679-688 V. Bölüm 6
İlişkilerde Yeni Dönem A. Amasya AntlaĢmasına Doğru 689-701 B. Amasya AntlaĢmasının Sonuçları 702-704 C.Amasya AntlaĢmasının Önemi ve Sonraki ĠliĢkiler 705-714 2. Amasya Anlaşmasını Sürdüren ve Sağlamlaştıran Mektuplaşmalar A. Sadrazam Rüstem PaĢa‟ya Muhammed Mirza‟nın Mektubu 715-717 B. Muhammed Mirza‟nın Lalası (Tekellü ġerefettin Oğlu) Rüstem PaĢa‟ya Mektubu 718-719 C. Rüstem PaĢa‟nın Muhammed Mirza‟ya Verdiği Cevap 720-721 D.Kara Ahmed PaĢa‟nın Ġran Vezirlerine Mektubu 722-723 E.Sultan Süleyman‟ın Diplomatik teĢebbüsü ve ġah Tahmasb‟a Mektubu 724-726 F. ġah Tahmasb‟ın Kanui‟ye Mektubu 727-729 G. Sultan Süleyman‟ın ġah Tahmasb‟a Mektubu 730-731 H.Tahmsb‟ın KardeĢi Sultan Begüm ve Hürrem Sultan‟ın KarĢılıklı MektuplaĢmaları 732-734
A.Osmanlı‟da Taht Oyunlarında Güç Dengesinden Dolayı Bayezid‟in Ġran‟a Sığınması ve Osmanlı-Safevi ĠliĢkilerinde Kriz 735-768 B. Sultan Süleyman‟ın Bayezid ile Ġlgili Tahmasb‟a verdiği Cevap 769-784 C. Ġki Devletin Bayezid Hakkındaki Muamelesi 785-789 D. Sultan Süleyman‟ın Tahmasb‟a Mektubu 790-794 E. ÇekiĢmelerin Sona Ermesi ve Bayezid‟in Teslim Edilmesi 795-809 7
1. II. Sultan Selim’in I. Şah Tahmasb ile İlişkileri ve Sonrası A. II. Sultan Selim‟in I. ġah Tahmasb ile ĠliĢkileri 810-815 B.Ġran-Osmanlı iliĢkisinde Mekke Olayı ve Kriz Alametlerini Engelleme 816-823 C. ġah Tahmasb ve Sultan Süleyman Dönemi DıĢiĢleri 824-834 D. ġah Tahmasb ve Kanuni Döneminde Mezhep 834-841 VII. Bölüm: 1.Osmanlı-Safevi Ticari İlişkileri: A. Osmanlı-Safevi ĠliĢkilerinde Ticaret ve Ġktisata Genel Bir BakıĢ 841-841 B. Ġran-Osmanlı Ġktisadi GeçmiĢi 842-846
A. Ġran‟a Ġhraç Edilen Ürünler 847-847 B.Ġran‟a Ġthal Edilen Önemli Ürünler 847-847 C.Osmanlı‟nın Ürettiği ve Ġhraç Ettiği Önemli Ürünler 848-848 D.Osmanlı‟nın Ġthal Edilen Önemli Ürünleri 848-848
A.Ġran-Osmanlı Önemli Ticaret Yolları 849-850 B.Vergi, Gümrük ve Kervansaray Kanunları 851-854
A. ġah Ġsmail ve Sultan Selim Zamanında Ġran-Osmanlı Ġktisadi Dengelerine Bir BakıĢ 855-858 B. ġah Tahmasb ve Sultan Süleyman Döneminde 8
Ticari ĠliĢkilere Genel Bir BakıĢ 859-864 VIII. Bölüm: 1. Osmanlı-Safevi Kültürel İlişkileri A.Safevi-Osmanlı Kültürel iliĢkileri; Bilim, Sanat ve Siyasi Göçler 865-866 B.Safevi KızılbaĢlar‟ının Osmanlılar ile Bağları 867-868 C.Türkmenler‟in Sufilik Algıları 869-871 D.Osmanlı-Safevi Ortak Kültürü: ÂĢıklar 872-881 E.Osmanlı ve Safevileri BirleĢtiren Fars ve Türk Dili 882-890 F.Yöneticilik ve Ortak Siyasi Kültür 891-892 G.Sanat ve Mimarlıkta Ortaklık 893-897 H.Kültürel lĠliĢkiler ve Sanatın Rolü 898-903 I.Sultan Süleyman‟ın Sarayına Göçler 904-923 J.Ortak Kültüre Rağmen AnlaĢmazlık 924-924
9
Teşekkürler: Bu çalıĢmaya 2008 yılnda Ankara Üniversitesi Ortaçağ Bölümü‟nde Doktora Tezi olarak baĢlanmıĢtır. Gerek orijinal çalıĢmanın ve gerekse bu araĢtırmanın hazırlamasında birçok insana minnettar olduğumu belirtmekle birlikte, burada özellikle araĢtırma süresince bana olan inancını hiç kaybetmeyen ve desteğini esirgemeyen Prof. Dr. Ġlhan Erdem‟e teĢekkürlerimi borç bilirim. Ayrıca bilimsel katkılarından dolayı Prof. Dr. Melek DelilbaĢı‟na, Prof. Dr. Kazım YaĢar Kopraman‟a, Doç. Dr. Hatice Oruç‟a, Prof. Dr. Ġmami Hoyi‟ye, Prof. Dr. Manoçehr Parsadost‟e, Prof. Dr. Zamani‟ye, Doç. Dr. Mustafa Uyar‟a ve AraĢtırma Görevlileri Mert Kozan‟a, Murat Geçit‟e, Mustafa Aylar‟a A. Gani Kaçar‟a en içten teĢekkürlerimi ve saygılarımı sunarım. Bu zorlu süreçte sıcak çayları ile beni yalnız bırakmayan Kütüphane ġefi Nadiye Tuna‟ya ve kütüphane çalıĢanları Nazife KarataĢoğlu ve Nuriye Karagöz‟e ayrıca çok teĢekkür ediyorum.
10
Tarih ve siyaset felsefesi alanında bilim üretilen ilk dönem ortaçağ dönemidir. Müslümanların siyasi bilimleri bu dönemin etkisindedir. Bundan sonraki dönemler ortaçağın siyaset ve tarih felsefesinin devamı niteliğinde olup özgün katkılarda bulunmamıĢlardır. Ortaçağın son dönemlerinde Osmanlı-Ġran zamanında iktidardan dolayı siyaset bilimine dair yeni ve yetkin kuramlar üretilememiĢtir. Bu nedenle o dönemde siyasal aklı oluĢturan âlimlerin birçoğu iktidarın etkisinde kalmıĢtır. O dönemde hâkim olan bilim/iktidar iletiĢiminin özelliklerinin açıklanması Ġslam hükümetlerinin çökme nedenlerini ortaya koyacaktır. O dönemin hükümetlerinin siyasetle ilgili bilgilerinin dıĢında baĢka bir siyaset düĢüncesi kullanılmamıĢtır. Ġnsan hayatındaki en önemli uygulamalı hikmet siyasettir. Burada siyaset
kavramıyla kastedilen hükümetin/iktidarın sahip olduğu güç değil; belki insanın tüm hayatını anlamlandıran ve ona yön veren bir güçtür. Siyaset sürekli üretilmek ve yenilenmek zorundadır; çünkü yeni bir siyaset düĢüncesine hâkim olmayan bir millet sıkıntı yaĢayacağı gibi hep baĢkasını taklit etmek mecburiyetinde kalacaktır. Bir insan diğerleriyle kendi arasındaki özelliklerin farkında olmazsa bilgilenemez ve durumunu anlamakta zorlanacağından gerçek manada bir özgürlüğe eriĢemez. Eğer her insan bireysel düĢünüp siyasetin konularıyla uğraĢmazsa o toplumun hayatını devam ettirmesi zorlaĢır. Varlığını korumak ve idame ettirmek isteyen bir millet siyaset sahasına girmek zorundadır. Bir devlet halkla diyaloğa geçmezse ayakta kalamaz. Bu dönemde hem teoride hem de pratikte önemli değiĢim ve dönüĢümler yaĢanmaıĢtır. Özellikle teori ötelenemiĢ bunun yerine pratik fazlasıyla ön plana çıkarılmıĢtır. Ġlk kez Aristo teori yetisinin dıĢında baĢka bir yetinin, pratik yetisinin varlığını ortaya atmıĢtır. Farabi siyasal aklı (pratik) bilim olarak kabul ediyor ve onu
11
bir tür idrak sayıyordu. Siyasal aklın (pratik) değiĢken konularla özel bir ilgisi vardır, sabit ve genel bir uygulama her topluma ait bir tecrübe değildir. Ġnsanın istemi olan siyasal akılla politik iĢleri teĢhis etmek belirli bir süreçte bilinçli tanımlamalarla sonuçlanır. TeĢhis edilen teorilerin toplumun kendi koĢullarıyla uygun bir Ģartta kendi özüne dönüĢtürmesiyle mümkündür. Bu nedenle müslüman düĢünürler ne kadar Yunanlılardan etkilenseler de hiçbir zaman uygulamada onları taklit etmeleri mümkün değildir. Sirafi diyor ki mantık ilmini bir Yunanlı Yunan diline göre icat etmiĢti. Neden Türkler, Ġranlılar, Araplar ve Hintliler bir Yunanlıyı kendi diyaloğuna hâkim etsinler. Müslümanlar kendi diyalektik mantığını bırakıp Aristotales‟in kurduğu mantığı kullandılar. Çünkü anlamları bir dilden diğer dile çevirmek mümkün değildi, Ġslam ülkeleri kendilerine ait bir mantıkları olması gerekmeteydi. Buna karĢı bir grup mantıkçı Müslüman mantık terimleri üzerinde araĢtırma yapıyor ve ,anlam dilden değerlidir, diyorlardı. Farabi Ġslam dünyasının fikir ekollerinin esas sorununu anlamıĢtı. Ġslam dünyasında bir birim düzeni olmamıĢtır. Farabi Ġslam dünyasındaki fikirsel ekolleri birleĢtirmeyi düĢünüyordu. Farabi‟ye göre mantık insanın ortak ilmidir ve dil her millette farklıdır. Bireysel bir anlamı çeĢitli dillerle anlamaya inanıyordu. Ġslam dünyasında ortaçağda ortaya çıkan ve üretilen siyaset bilimi bir daha Ġslam dünyasında üretilmedi. Ama bu çağda hatta Osmanlı-Safevi çağında bile bilim devlet gücünün etkisinin dıĢında olmadı. Ortaçağda Müslümanlar‟ın uygulamalı bilimleri güç özellikleriyle ortaya çıktı ve onun devamında Müslümanların uygulamalı bilimleri etkisinde olduğu güç/iktidar tanınmadan anlaĢılamaz. Neden tarihçi ve tarihi araĢtırmalar için siyaset biliminin ortaçağda planlandığı ve diğer dönemler için örnek olduğu sorgulanmıĢtır. Bundan da önemlisi neden toplumsal
12
temellerle ilgili siyaset bilimleri yükselmiĢ ve sonra çökmüĢtür? Buna cevap vermek için ortaçağın siyaset bilimini tanımak ve onunla ilgili teorileri anlamak birçok karanlığı aydınlatacaktır. Ġnsan, bilimi kendisinden bağımsız öğrenemez; belki bilim aracıyla kendisini keĢfetmek için bilimi öğrenir. Bilmek yapmaktan önemli mi veya yapmak bimekten önemli midir? DıĢarıdaki veya tarihteki gerçeği öğrenme çabası dıĢ dünyamızı tanımamıza neden olur. Burada tarihçinin en önemli görevi, tarafsız bakıĢ açısıyla araĢtırmaktır. OnbeĢinci yüzyılın sonları ve onaltıncı yüzyılda Osmanlı-Ġran arasında çıkan sorunların nedenini çözebilmek için bu konulara dikkat etmek ve sorulara cavap vermek gerekir. Bu dönemde neden Osmanlı ve Ġran gibi iki önemli Ġslam devletinin iliĢkileri dostluktan gerginliğe dönüĢtü? Bu gerginliğin nedeni mezhep mi, iktidar mı, ticaret mi, Avrupa ülkeleri mi, toprak kavgası mı ya da varsa baĢka nedenler mi? Buradaki araĢtırmadan amaç elimizden geldiği kadar bu soruya netlik kazandırıp cevap vermektir. Bu iki devletin iliĢkileri teorize edilebilirse Ġslam dünyasının problemleri büyük oranda çözüme kavuĢacak ve her iki ülke de dünyadaki konumunun fakında olacaktır.
Download 6.7 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|