Finans hám finanslıq munasábetlerdiń xarakterli belgileri

1) Finans hám finanslıq munasábetlerdiń xarakterli belgileri.Finanstıń xarakterli belgileri: Pul qatnasıqları xarakteri:1. Jaratılǵan qundı bólistiriw menen baylanıslı pul qatnasıqlar 2.Hár túrli pul fondların qáliplestiriw menen baylanıslı bolǵan qatnasıqlar. Bólistiriw xarakteri:1. Birlemshi bólistiriw (Is haqı fondın qáliplestiriw hám basqalar).2. Qayta bólistiriw (is xaqı fondın bólistiriw, paydanı bólistiriw, salıqlar).Fondlı xarakteri1. Oraylastırılǵan pul fondlar (Mámleketlik byudjet, byudjetten tısqarı fondlar)2. Oraylastırılmaǵan pul fondlar (kárxanalarda qáliplestiriletuǵın materiallıq qollap quwatlaw, tutınıw xám basqa fondlar).
2) Finans járdeminde sáwlelenetuǵın pul munasábetleri Finans tómendegi subektler ortasinda júzege keletuģin pul qatnasiqlarin payda etedi: -Tovar–materiallıq baylıqlardı satıp alıw, ónim hám xızmetlerdi realizaciyalaw processinde kárxanalar ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları.-Belgili taraw yamasa tarmaq dárejesinde (máselen, bir ministrlik yamasa mámleket komiteti qaramaģında) oraylasqan pul fondların jaratıw hám olardı bólistiriw barısında kárxanalar hám olardıń joqarı turıwshı shólkemleri ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları;-Byudjet sistemasına salıqlardı tólew hám byudjetten qárejetlerdi qarjılandırıw dawamında kárxana hám shólkemler menen mámleket ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları;-Salıqlar hám basqa májbúriy tólemlerdi tólew processinde mámleket hám xalıq-ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları; -Tovar–materiallıq baylıqlardı satıp alıw, ónim hám xızmetlerdi realizaciyalaw processinde kárxanalar ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları.-Belgili taraw yamasa tarmaq dárejesinde (máselen, bir ministrlik yamasa mámleket komiteti qaramaģında) oraylasqan pul fondların jaratıw hám olardı bólistiriw barısında kárxanalar hám olardıń joqarı turıwshı shólkemleri ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları;Byudjet sistemasına salıqlardı tólew hám byudjetten qárejetlerdi qarjılandırıw dawamında kárxana hám shólkemler menen mámleket ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları;-Salıqlar hám basqa májbúriy tólemlerdi tólew processinde mámleket hám xalıq-ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları;-Tólemlerdi ámelge asırıw hám resurslardı alıw processinde kárxanalar menen byudjetten tısqarı fondlar ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları;-Byudjet sistemasınınıń ayrım buwınları ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları; (Bul qatnasıqlar byudjetler aralıq qatnasıqlar dep júritiledi)-Qamsızlandırıw tólemlerin tólew hám qamsızlandırıw hádiysesi júz bergen jaģdayda zıyanlardı qaplaw menen baylanıslı xalıq, kárxanalar hámde qamsızlandırıw shólkemleri ortasında júzege keletuģın pul qatnasıqları;-Kárxana fondlarınıń sheńberlik aylanıwına xızmet etiwshi, sonday-aq, social-ekonomikalıq maqsetlerdegi fondlardı qáliplestiriw hám paydalanıw menen baylanıslı bolģan pul qatnasıqları.
3) Finanstıń bólistiriw hám qadaǵalaw funkciyaları Finanstıń ámelde sáwlelengen formaların úyrengen hámde kópshilik ekonomist alımlardıń pikirine qosılģan halda finans tómendegi tiykarģı funkciyalardı orınlaydı. Bólistiriw funkciyası finanstıń tiykarģı funkciyası bolıp esaplanadı. Finans járdeminde ámelge asırılatuģın bólistiriw processi quramalı hám kóp qırlı process bolıp tabıladı. Finans jalpı ishki ónimdi bólistiriwdiń túrli basqıshlarında xızmet etip, onıń birlemshi bólistiriwinde hám qayta bólistiriwinde qatnasadı. Dáslep, finanstıń bólistiriw funkciyası milliy dáramattıń birlemshi bólistiriliwinde kórinedi, bunda milliy dáramattıń qunı materiallıq qárejetler qunı, is haqı, payda sıyaqlı strukturalıq bólimlerge ajıratıladı. Bul bólistiriw birlemshi bólistiriw dep ataladı. Biraq, birlemshi bólistiriwde qáliplesken dáramatlar milliy xojalıqtıń ústem tarmaqların rawajlandırıw, mámlekettiń qorģanıw qúdiretin támiyinlew, xalıqtıń materiallıq mútájliklerin qandırıw ushın jámiyetlik pul fondlarınıń qáliplesiwin támiyinley almaydı. Bunıń ushın milliy dáramat qunın qayta bólistiriw zárúr boladı. bul zárúrlik tómendegiler menen baylanisli: -Xojalıq júritiwshi subektlerdiń dáramatları hám jamģarmalarınan nátiyjeli paydalanıw maqsetinde qarjılardı tarmaqlar hám aymaqlar aralıq qayta bólistiriw zárúrligi;-Óndiris tarawı menen bir qatarda óndirislik emes tarawlardıń (bilimlendiriw, den sawlıqtı saqlaw, sociallıq qamsızlandırıw hám sociallıq támiyinat, basqarıw h.t.b) bolıwı, onıń xızmetin qarjı menen támiyinlew zárúrligi; -Xalıqtıń túrli social qatlamları ortasında dáramatlardı qayta bólistiriwidiń zárúrligi. Finanstiń qadaģalaw funkciyasi Jalpı ishki ónimniń tiyisli tártipte bóliniwi hám bólistirilgen qarjılardıń maqsetke muwpıq sarplanıwın qadaģalawın ámelge asırıw arqalı kórinedi. Usı mániste finanstıń bólistiriw hám qadaģalaw funkciyaları jeke ekonomikalıq processtiń eki tárepi bolıp esaplanadı yaģnıy finans bólistiriw funkciyasın orınlaģanda, onıń qadaģalaw funkciyasıda iske túsedi. Finanstıń hár eki funkciyasınıń bir waqıtta ámel etiwi, onıń mazmunın jánede tolıq ashıp beredi. Sebebi finans bólistiriw processlerinde qun proporciyaların muģdar tárepinen kórsete alıw ózgesheligine iye. FINANSTIŃ QADAĢALAW FUNKCIYASI ARQALI: -Oraylasqan hám oraylaspaģan pul fondlarınıń tuwrı hám óz waqtında qáliplesiwi qadaģalanadı.-Túrli maqsetlerge mólsherlengen pul fondlarınan nátiyjeli hám aqılana paydalanıw ústinen qadaģalanadı;-Mámleket byudjetine, mámlekettiń basqa maqsetli fondlarına ajıratpalar hám túsimlerdiń tolıq hám óz waqtında túsiwi qadaģalandı. -Xojalıq subektleriniń finanslıq resurslarınıń qáliplesiiwi bólistiriliwi hám paydalanılıwı qadaģalanadı. h.t.b Finanstıń qadaģalaw funkciyasın ámelge asırıw quralı finanslıq informaciya bolıp esaplanadı. Ol finanslıq kórsetkishlerde óz kórinisin tabadı. Finanslıq kórsetkishler bolsa, buxgalteriya, statistika, hám operativ esap kitaplarda kórinedi. Finaslıq maģluwmat tuwrı hám haqıyqıy bolģandaģana qayta islep shıģarıw processlerin ózgertiw, sıpat tárepinen jaqsılawģa qaratılģan tiykarlanģan qararlar qabıl etiw múmkin. Finanstıń qadaģalaw funkciyasınıń ámelde kóriniw forması finanslıq qadaģalaw bolıp esaplanadı. Qadaģalaw funkciyası finanslıq qadaģalaw organlarınıń kóp qırlı xızmeti arqalı kórinedi.
4) Finans mexanizmi Finans mexanizmi bólistiriw hám qayta bólistiriw qatnasıqların ámelge asırıw, pul dáramatların hám jamģarmaların shólkemlestiriw, oraylasqan hám oraylaspaģan pul fondların qáliplestiriw, bólistiriw hám olardan paydalanıwdıń formaları, túrleri hám usılları jıyındısı bolıp esaplanadı. Finans sisteması taraw hám buwınlarınıń, sonday-aq subektler xızmetiniń ózgesheligine qaray finans mexanizminiń tómendegi túrleri bar. Xojalıq subektleri (kárxanalar hám shólkemler) finans mexanizmi; Mámleketlik finanstıń ámel etiw mexanizmi. Finans mexanizmi elementleri: Finanslıq usıllar (İnvestitsiyalaw, kreditlew, qamsızlandırıw hám t.b.) Finanslıq instrumentler: (Payda, protsent stavkaları, kredit túrleri, sanktsiyalar h.t.b) huquqıy támiynat (Ńızamlar, pármanlar, qararlar, buyrıqlar h.t.b) normativ támiynat (Nızamlar, metodikalıq kórsetpeler h.t.b). İnformatsiyalıq támiynat (Ekonomikalıq, kommertsiyalıq, finanslıq, statistikalıq hám basqa maģlıwmatlar)
5) Tutınıw fondı hám jamǵarıw fondı MD jamg’arish fondi va iste’mol fondiga bo’linadi. Jamg’arish fondi ikki qismdan iborat bo’lib, uning bir qismi takror ishlab chiqarishni kengaytirish va ikkinchi qismi esa zaxira(rezerv) fondlarini shakllantirishga mo’ljallangandir. Taqsimlashning bu bosqichida moliyaning ishtiroki iqtisodiyotga davlat investitsiyalarini kiritish, davlat rezervlarini shakllantirish va sug’urta fondlarini tashkil qilish orqali namoyon bo’ladi. Bunda tegishli fondlarni shakllantirish bosqichi bu bosqichdan oldinroq amalga oshiriladi. Lekin bu yerda tegishli navbatga rioya qilinmasligi ham mumkin. Chunki barcha daromad va xarajatlar yil boshida tasdiqlangan byudjet ko’rsatkichlari doirasida (chegarasida) amalga oshiriladi. Ko’pchilik hollarda amaliyotda daromadlar hali yig’ilmasdan oldin xarajatlarning amalga oshirilishi sodir bo’ladi. Bunday vaziyatlarda, ya’ni daromad va xarajatlarning muddatlari bo’yicha paydo bo’layotgan nomuvofiqlikning oldini olish uchun (yoki shu muammoni hal etish uchun) davlat krediti mexanizmidan foydalanish mumkin. Jamg’arish fondi va iste’mol fondi o’rtasidagi nisbat vaqt jihatidan ham, takror ishlab chiqarish jarayonining alohida olingan sub’yektlari (davlat bilan ham birgalikda) o’rtasida ham juda alohidadir. Iste’molning darajasiga texnologiya holati, kommunikatsiyalar, davlat tuzilmasi, partiya va harakatlarning obro’si va boshqa shu kabi ko’plab omillar o’z ta’sirini ko’rsatadi. O‘z navbatida, istemol fondi ham quyidagi ikki tarkibiy qismdan iborat:  ijtimoiy iste’mol fondlari;  shaxsiy iste’mol fondlari Davlatlarda ijtimoiy va shaxsiy iste’mol fondlari o’rtasidagi nisbat hokimiyat tuzilmasiga, an’analarga va h.k.larga bog’liq. Yaqin o’tmishda kommunistik yoki sotsialistik partiyalar hukmronlik qilgan mamlakatlarda ijtimoiy iste’mol fondlari iste’mol fondlarining umumiy hajmida asosiy o’rinni egallagan. Chunki ijtimoiy iste’mol fondlari orqali davlat maorif, sog’liqni saqlash va ijtimoiy yordam ko’rsatish jarayonlarini moliyalashtirishni tashkil etgan. Ijtimoiy iste’mol fondlarini shakllantirish va ishlatish asosan Davlat byudjeti orqali amalga oshiriladi. Bu fondlarning bir qismi ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot fondlarini shakllantirishga sarflanadi. Bozor iqtisodiyoti xos bo’lgan dunyoning ko’pchilik mamlakatlarida ijtimoiy sug’urta va ijtimoiy ta’minot fondlarini shakllantirishda o’zining to’lovlari bilan ish beruvchilar va yollanma mehnat xodimlari ham ishtirok etadilar.
6) Jámiettiiń tovar -pul munasábetlerine ótiwi menen ekonomikalıq kategoriya sıpatında finanstıń ulıwmalıq xarakterine ıyelewi. Finastiń basqa kategoriyalarinan (máselen kredit, is haqi, baha) ózine tán ózgeshelikleri tómendegishe: finans hár dayım pul qatnasıqların ańlatadı, barlıq pul qatnasıqlarında finanslıq qatnasıq bola almaylı, pul finanstıń júzege keliwiniń hám ámel etiwdiń materiallıq tiykarın quraydı . finans bólistiriw kategoriyası bolıp esaplanadı, onıń járdeminde jámiyet kóleminde jalpı ishki ónimniń qunı bólistiriledi hám qayta bólistiriledi, kárxana kóleminde bolsa onıń barlıq túrdegi xızmetinen túsken dáramat finans arqalı bólistirilip mámleket aldındaģı minnetlemeler orınlanadı hámde islep shıģarıw hám xoshametlew sıyaqlı maqsetler ushın pul fondları qálipletiriledi. finanslıq qatnasıqlar eki subekt ortasında payda bolıp, bul qatnasıqlarda mámleket yaki olardıń biri sıpatında tikkeley qatnasadı yamasa eki subekt ortasındaģı bul qatnasıqlardıń tártipke salıwshısı sıpatında qatnasadı. finanslıq qatnasıqlar nátiyjesinde belgili maqsetlerge baģdarlanģan túrli pul qarjıları fondları jaratıladı. finanslıq qatnasıqlardıń materiallıq quramı finanslıq resurslar bolıp tabıladı. Finanslıq resurslar mámleket, xojalıq subektleri hám xalıq ıqtıyarında belgili waqıt dáwirinde júzege kelgen naq hám naq emes formadaģı pul qarjıları bolıp esaplanadı, olardıń háreketi járdeminde qayta islep shıģarıw qatnasıwshılarınıń pul dáramatları hám fondları qáliplesed
7 Finanslıq siyasattıń tariypi Finanslıq resurslardı jámlew, olardı mámlekettiń óz funktsiya hám wazıypalardı ámelge asırıw ushın bólistiriw hám jumsaw forma hámde usıllarında sistemalı sáwleleniwshi ilajlar jıyındısına finanslıq siyasat dep ataladı.
8) Finanslıq siyasattıń ózgesheligi hám eń tiykarǵı maqseti Finanslıq siyasatınıń maqset hám wazıypaları tómendegilerden ibarat: Jámiyet rawajlanıwdaģı hár túrli mútájliklerdi qandırıw ushın zárúr bolģan finanslıq resurslardı tolıq engiziw. İsbilermenlik xızmetin rawajlandırıw, oģan ekonomikalıq hám finanslıq tárepten qolaylı sharayatlar jaratıw. Kárxana hám shólkemler, xojalıq júrgiziwshi subektler daramatların mámleket finans sistemasına (mámleketlik byudjet hám mámleket maqsetli fondlarına) ózlestiriwdiń eń nátiyjeli usılların belgilew. Finanslıq resurslardan paydalanıw nátiyjeliligin asırıw, olardı social-ekonomikalıq rawajlanıwdıń sheshiwshi hám ústin baģdarlarına baģdarlaw. Finanslıq siyasat belgilep bergen wazıypalardı nátiyjeli ámelge asırıwdı támiyinlewshi ózine tán finans mexanizmin islep shıģıw. Moliyaviy siyosatning o’ziga xos bo’lgan eng asosiy xususiyati shundan iboratki, bu siyosat mamlakat ishlab chiqaruvchi kuchlarining rivojlanishiga va iqtisodiy muvaffaqiyatlarga uzluksiz ravishda ta’sir ko’rsatib turishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak. Bunday siyosat aholining turmush darajasi oshishini ta’minlab va davlat daromadlarining miqdorini ko’paytirib, moliyaviy xo’jalikka nisbatan eng yuqori natijalarni berishi mumkin. Moliyaviy siyosatning ana shunga yo’naltirilganligi orqali uning quyidagi eng asosiy maqsadini aniqlash mumkin: jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti, aholi turmushining darajasi va sifatini oshirish uchun moliyaviy sharoitlarni yaratish moliyaviy siyosatning eng asosiy maqsadidir
9) Kárxana finanslıq siyasatınıń maqsetleri Agar gap korxonalarning moliyaviy siyosati xususida ketadigan bo’lsa, bu narsa korxona moliyaviy menejer-larining biznesni yuritish maqsadlariga erishish borasidagi maqsadga yo’naltirilgan faoliyatini anglatadi. Korxona moliyaviy siyosatining maqsadi quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:  raqobat kurashi sharoitida korxonaning sog’lom faoliyat ko’rsatishiga erishish;  yirik moliyaviy muvaffaqiyatsizliklardan va kasodga (bankrotga) uchrashdan himoyalanganlik;  raqiblar bilan kurashda yetakchilikka (lider bo’lishga) erishish;  korxonaning bozor qiymatini ko’paytirish;  korxona iqtisodiy salohiyatining barqaror o’sish sur’atlarini ta’minlash;  mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmini oshirish;  foydani maksimallashtirish;  xarajatlarni minimallashtirish;  rentabelli faoliyatni ta’minlash  va boshqalar Korxona moliyaviy siyosatining u yoki bu maqsadlaridagi ustuvorlik, eng avvalo, biznesni yuritishning maqsadlariga muvofiq ravishda aniqlanadi. Qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun tegishli moliyaviy mexanizmdan foyda-laniladi
10) Finanslıq siyasattıń finans sisteması arqalı ámelge asırılıwı hám onıń principleri Moliyaviy siyosat moliyaning o’zida (boshqaruv ob’ektlarida) bevosita mujassam bo’lgan boshqaruvning salohiyatli imkoniyatlarini, ishning konkret metodlari, moliyaviy tizimning (boshqaruv sub’yektlari) organlarini tashkil qilish bilan yagona maqsadga birlashtirishga imkon beradi. Amaliyotda moliyaviy siyosat moliyaviy tizim orqali amalga oshirilib, uning faoliyati quyidagi tamoyillar asosida tashkil etiladi:  moliyaviy tizim bo’g’inlarining o’ziga xos bo’lgan xususiyatlarini inobatga olib moliyaviy boshqaruvni amalga oshirish;  barcha moliyaviy muassasalar funksiyalarining umu-miyligi;  barcha quyi boshqaruv organlarining faol ishtirokida markazdan umumiy boshqarish.
11) . Finanslıq siyasattı ámelge asırıwdıń tiykarǵı metodologiyalıq principleri Moliyaviy siyosatni amalga oshirishning asosiy metodologik tamoyillari quyidagilardan iborat:  pirovard maqsadga bog’liqlik;  xo’jalik barcha tarmoqlarining makroiqtisodiy balanslashtirilganligi (muvozanatliligi, mutanosibligi);  jamiyat barcha a’zolarining manfatlariga mos kelishi;  real imkoniyatlar asosida ichki va tashqi iqtisodiy sharoitlarni hisobga olish. Moliyaviy siyosatning amalga oshirilishini davlat tomonidan o’z funksiyalari va dasturlarini (uzoq, o’rta va qisqa muddatli) bajarish uchun moliyaviy resurslarni jalb qilish, ularni taqsimlash va qayta taqsimlashga yo’naltirilgan davlat tadbirlarining majmui ta’minlaydi. Bu tadbirlarning orasida moliyaviy munosabatlarning shakllari va normalarini huquqiy tartibga solish (reglamentatsiya qilish) muhim o’rin egallaydi
12) Finanslıq siyasattiń mazmunı, onıń tiykarǵı baǵdarları Moliyaviy siyosatning mazmuni u qamrab olishi mumkin bo’lgan moliyaviy munosabatlar rivojlanishi yo’nalish-larining umumiy kompleksi bilan belgilanadi. Ularning tarkibiga quyidagilar kirishi mumkin:  moliyaviy siyosatning umumiy kontseptsiyasini (uning maqsadlarini, printsiplarini, vazifalarini, amalga oshirish bosqichlarini va eng samarali metodlarini) ishlab chiqish;  makrodarajada va bozor iqtisodiyotining sub’yektlari darajasida iqtisodiy o’sishni rag’batlantiradigan bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga mos bo’lgan dinamik holdagi moliya mexanizmini shakllantirish;  markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan resurslar va moliyaviy oqimlarning samarali boshqarilishini oshirish bo’yicha choralar tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish;  ijtimoiy takror ishlab chiqarish va iqtisodiyotni istiqbolli restrukturizatsiya qilishdagi roliga muvofiq ravishda ijtimoiy-iqtisodiy tizimning barcha darajalari va sohalari bo’yicha moliyaviy resurslarni oqilona (optimal) taqsimlashni tashkil qilish;  iqtisodiy o’sishning joriy va istiqboldagi moliyaviy salohiyatini shakllantirish. Shuningdek, moliyaviy siyosatning mazmuni, uning asosiy yo’nalishlari jamiyat taraqqiyotida davlatning roli to’g’risi-dagi fanning rivojlanish darajasiga va iqtisodiyotni boshqarishda davlat ishtirokining darajasini aniqlaydigan tegishli nazariy kontseptsiyalarga, moliyaviy siyosatni amalga oshirishning alohida vositalaridan foydalanishda, ya’ni moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning aniq shakl-larida namoyon bo’ladi.
13) Finanslıq siyasattiń strukturalıq bólimleri (baǵdarları )Moliyaviy siyosatning tarkibiy qismlari (yo’nalishlari) quyidagilardan iborat:  byudjet siyosati;  soliq siyosati;  pul siyosati;  kredit siyosati;  baho siyosati;  investitsion siyosat;  ijtimoiy moliyaviy siyosat;  boj siyosati. Byudjet siyasatı mámlekette oraylasqan pul qarjıların ózlestiriw hám olardan maqsetke muwapıq paydalanıw, byudjet teń salmaqlıģın saqlaw, byudjet deficitin kemeytiriw, byudjet processin nátiyjeli shólkemlestiriw menen baylanıslı ilajlar jıyındısınan ibarat. Salıq siyasatı mámlekettiń oraylıq byudjeti hám jergilikli byudjetler dáramatlarınıń qáliplesiwin támiyinlew, ekonomikanı salıqlar arqalı tártipke salıw, basqarıw hám xoshametlew, ekonomikaģa hám xojalıq subektlerine salıq júgin kemeytiriwge qaratılģan mámlekettiń arnawlı institucionnal strukturalar (salıq hám bajıxana kárxanaları) arqalı ámelge asırılatuģın ilajlar jıyındısı Valyuta siyasatı mámleket hám xalıq-aralıq valyuta-finans shólkemleri (mısalı Xalıq-aralıq valyuta fondı) tárepinen ámelge asırılatuģın valyuta qatnasıqların shólkemlestiriwdiń ekonomikalıq huquqıy hám shólkemlik forma hám usılları jıyındısı bolıp, valyuta qarjılarınan maqsetke muwapıq paydalanıw boyınsha mámleket xızmetin óz ishine aladı. Mámleketlik kredit siyasatı kredit kapitalı háreketin basqarıwģa qaratılģan, mámleket kredit qatnasıqların hám mámleket qarızın basqarıwģa baģdarlanģan, ekonomikalıq hám huquqıy normativler menen tártipke salınatuģın ilajlar jıyındısı bolıp esapalanadı. Finanstı basqarıw siyasatı finans menejmenti hám finans mexanizmin jedellestiriw, finanstı basqarıw organları jumısın shólkemlestiriw, tártipke salıw hám basqarıw menen baylanıslı ilajlar jıyındısı bolıp esaplanadı.
14) Házirgi basqıshtaǵı finans siyasatı hám onıń ózine tán ózgesheligi Davlatning yangi moliyaviy siyosat kontseptsiyasining ayni davrdagi maqsadi iqtisodiyotni barqaror rivojlantirish, ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini butun choralar bilan oshirish asosida jamiyat a’zolarining turmush farovonligi darajasini keskin oshirishni ta’minlashdan iborat. Moliya strategiyasining ijtimoiy yo’naltirilganligi xalq farovonligini oshirishga ajratiladigan moliya resurs-larini ko’paytirish imkoniyatlarini qidirib topishda namoyon bo’libgina qolmay, balki iqtisodiy siyosatning bosh maqsadiga butunlay yangicha yondoshuvda ham namoyon bo’ladi va endilikda aholi turmush darajasi va ishlab chiqarishning o’sishi hamda moliyaviy resurslardan samarali foydalanish yo’nalishlarini belgilaydi. Ijtimoiy himoya, birinchi navbatda, kam ta’minlangan fuqarolarni, shuningdek, byudjet tashkilotlari xodimla-rini ijtimoiy himoya qilishni ham nazarda tutadi. Moliyaviy siyosatni faollashtirish maqsadida moliya-viy resurslarni qayta taqsimlash amaliyotini tubdan o’zgartirish katta ahamiyatga ega. Davlat moliya mexanizmiga tub o’zgarishlar kiritildi. Davlat byudjeti daromadlarini shakllantirish soliq aso-siga o’tkazildi, byudjet daromadlari tarkibi va byudjetdan moliyalashtirish tizimi butunlay o’zgardi. Byudjetdan tashqari jamg’armalar tizimi keng tarqaldi. Bozor munosabatlarining rivojlanishi mulkiy va shaxsiy sug’urtani tashkil etish va boshqarish sohasida ijobiy natijalarga olib keldi: kooperativ (shirkat) sug’urtasi rivojlanyapti, aktsiyadorlik sug’urta jamiyatlari vujudga kelyapti, sug’urtaning yangi turlari paydo bo’layapti. 2017 yilning 5 sentyabrida mamlakatimiz moliyaviy siyosatda muhim voqea yuz berdi. Chunki aynan shu kuni milliy pul birligimiz so’mni xorijiy valyutalarga konvertatsiya qilishni erkinlashtirish sohasida katta ahamiyat kasb etadigan qadam tashlandi. Ya’ni O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2017 yil 2 sentyabrda imzo-lagan «Valyuta siyosatini liberallashtirish bo’yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida26»gi farmoni bilan mamlakatimizda valyuta munosabatlarini tartibga soladigan yuridik va jismoniy shaxslar xorijiy valyutani erkin sotish hamda sotib olishga imkon beradigan yangi bozor mexanizmini joriy qilish boshlandi.
15) Ózbekstanda finanslıq siyasattiń házirgi kúndegi tiykarǵı wazıypaları Shu nuqtai-nazardan qaraganda, iqtisodiy islohotlar-ning yangi bosqichida O‘zbekistonda moliyaviy siyosatning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  Davlat byudjeti moliyaviy ahvolining barqarorligini ta’minlash;  byudjet daromadlari va xarajatlarining ochiq, shaffof va oshkora bo’lishini tashkil etish;  davlat xarajatlarini birinchi navbatda modernizatsiya qilish va tegishli tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish asosida iqtisodiyotni innovatsion asosda rivojlanishini ta’minlashga yo’naltirish;  xarajatlarning ijtimoiy yo’naltirilganligini saqlab qolgan holda davlat byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash;  davlat byudjeti defitsitini yo’l qo’yilgan eng kam daraja doirasida (YaIMning 3-4%i atrofida) cheklashga yo’naltirilgan qat’iy moliyaviy siyosatni amalga oshirish;  mahalliy byudjetlarning daromad qismini yanada mustahkamlash va byudjetlararo munosabatlarni takomil-lashtirish;  byudjet intizomiga qat’iy rioya qilish; 25 “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi”. 2017 yil 7 fevralda imzolangan O‘zbekiston Respublikasi Prezi-dentining PF-4947-sonli Farmoni.  davlat byudjeti daromadlarining katta qismini joylarga biriktirish, mahalliy byudjetlarning daromad manbalarini mustahkamlash;  ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti sharoitida aholining ijtimoiy himoyasini ta’minlash, aholining konstitutsiya bilan kafolatlangan huquqlarini himoya qilishni ta’minlovchi moliyaviy bazani yaratish, erkin mehnat va ishbilarmonlik asosida aholi turmush daraja-sini keskin oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni yaratish;  soliq yuklamasini kamaytirish va soliqqa tortish tizimini yanada soddalashtirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish;  soliq kontseptsiyasi va siyosatini takomillashtirish, soliqlarning iqtisodiyotga rag’batlantiruvchi ta’sirini kuchaytirish
16) Finans sistemasınıń tarawları hám buwınları Mámleket basqarıwınıń túrli basqıshlarında (oraylıq hám jergilikli dárejede) hámde xojalıq júritiwdiń túrli tarawlarında (islep shıģarıw, xızmet kórsetiw) júz beretuģın kóp qırlı finanslıq qatnasıqlardıń tarawları hám buwınları jıyındısı mámleket finans sisteması d/a. Mámlekettiń finans sistaması eki iri tarawlarģa bólinedi0: Mámleketlik finans hám jergilikli finans; (davlat byudjeti;  byudjetdan tashqari davlat maqsadli fondlari;  davlat krediti Úy xolıqları finansı.) Xojalıq júritiwshi subektler finansı; (kommerciyalıq kárxana hám shólkemler finansı, Kommerciyalıq emes sho’lkemler finansı Jámáát shólkemler finansı) Moliyaviy tizimning alohida sohalar va bo’g’inlarga bo’linishi YaIMni shakllantirish, taqsimlash va qayta taqsimlashda, daromadlarni shakllantirish va ulardan foydalanishda iqtisodiy munosabatlar sub’yektlarining bir-birlaridan farqli ravishda ishtirok etishi bilan belgilanadi. Moliyaviy tizimning har bir sohasi va bo’g’iniga pul fondlari va daromadlarini shakllantirish va ulardan foydalanishning o’ziga xos bo’lgan shakllari va metodlari tegishlidir.
17) Mámleket finansı hám jergilikli finans hám de xojalıq jurgiziwshi sub'ektler finansınıń buwınları Mámleketlik byudjet–mámlekettiń oraylasqan pul fondı bolıp, tiykarınan yuridikalıq hám fizikalıq shaxslardıń májbúriy tólemleri esabınan qáliplesedi hám mámlekettiń túrli wazıypaları hám funkciyaların finanslıq támiyinlewge baģdarlanadı. Mámleket finansınıń áhmiyetli buwınlarınıń jáne biri mámlekettiń byudjetten tısqarı maqsetli fondları bolıp, olar jámiyettiń ayırım mútájliklerin qarjı menen támiyinlew maqsetinde mámleket tárepinen ózlestirilgen finanslıq resurslardı bólistiriw hám paydalanıw forması esaplanadı. Bul fondlardıń tiykarģı tayınlanıwı arnawlı maqsetli ajratpalar hám basqa qatar anıq belgilengen derekler esabınan mámlekettiń maqsetli ilajların finanslastırıwdan ibarat. Mámleketlik kredit-mámleket penen yuridikalıq hám fizikalıq shaxslar, sırt el mámleketleri, xalıq-aralıq finans kredit shólkemleri ortasındaģı múddetlilik, qaytarıw hám tólemlilik tiykarında pul qarjılarınıń háreketi menen baylanıslı ekonomikalıq qatnasıqlar jıyındısı bolıp esaplanadı. Bul qatnasıqlarda mámleket qarız alıwshı, qarız beriwshi (kreditor) yamasa alınģan (berilgen) qarızlar boyınsha garant (kepil) sıpatında qatnasadı. Xojalıq júritiwshi subektler finansınıń ámel etiwi olardıń turaqlı xızmet alıp barıwın támiyinlew ushın zárúr finanslıq resurslarģa bolģan mútájliginiń bolıwı menen belgilenedi. Xojalıq júritiwshi subektler finansı arqalı xojalıq júrgiziw processinde islep shıģarıwdıń aylanba qarjılarına bolģan mútájligi, tiykarģı kapitaldı keńeytiriw maqsetinde investiciyalardı ámelge asırıwģa bolģan mútájligi támiyinlenedi. Kommerciyalıq kárxanalar hám shólkemler finansı xojalıq júritiwshi subektler finansınıń tiykarģı buwını bolıp esaplanadı, olarda jalpı ishki ónim hám milliy dáramat jaratıladı. Bazar ekonomikası sharayatında kommerciyalıq tiykarında xızmet kórsetiwshi kárxanalardıń ornı hám áhmiyeti artıp baradı; olarda jańa qunnıń jaratılıwı menen baylanıslı tiykarģı ekonomikalıq processler júz beredi, jámiyet ekonomikalıq quramınıń negizi jaratıladı. Kommerciyalıq emes shólkemler finansı xojalıq júritiwshi subektler finansınıń zárúr buwınlarınan biri, olardıń xızmeti kommerciya paydasın alıwģa emes bálkim jámiyet aģzalarınıń hár túrli sociallıq (social-mádeniy, ruwxıylıq-aģartıwshılıq hám basqa) mútájliklerin qandırıwģa qaratılģan boladı. Jámaat shólkemleri finansı siyasat, ekonomika, social rawajlanıw, ilim, mádeniyat, din, ekologiya hám turmıstıń basqa tarawlarında óz huquqları, erkinlikleri hám nızamlıq máplerin birge islesiwde ámelge asırıw maqsetinde puxaralardıń erkin birlesiwi tiykarında dúzilgen ıqtıyarıy dúzilmeler-jámát birlespeleri finansı bolıp esaplanadı. Úy xojalıqları finansı úy xojalıģı hám onıń ayırım qatnasıwshıları óz social-ekonomikalıq xızmetinde qatnasqan hám olarģa tiyisli pul qarjıları fondların qáliplestiriw, bólistiriw hám paydalanıw menen baylanıslı bolģan pullıq qatnasıqlar jıyındısı esaplanadı
18) Mámleket maqsetli fondlari (byudjetten tısqarı fondler) Byudjetdan tashqari davlat maqsadli fondlari (davlat maqsadli fondlari) oldindan belgilangan ma’lum muddat-larda tuzilishi yoki doimiy ravishda mavjud bo’lishi mumkin. Bu fondlarning vujudga kelishi davlat byud-jetining qabul qilinishi yoki qabul qilinmasligidan qat’iy nazar mablag’lar maqsadli manbaining zarurligi bilan belgilanadi. Birinchi navbatda, bu ijtimoiy ta’minot, sog’liqni saqlash, ishsizlikni kamaytirish va boshqa xuddi shunday bir qancha muhim ijtimoiy ehtiyojlarni qondirishga tegishlidir. Bu fondlar mablag’larini shakllantirish va ulardan foydalanish davlat tomonidan o’ziga xos bo’lgan shakllar va metodlar yordamida amalga oshiriladi. Shuning uchun ham ularni moliyaviy tizimning “davlat moliyasi va mahalliy moliya” sohasining alohida bo’g’ini sifatida ajratilishi maqsadga muvofiqdir. Mablag’lardan foydalanishning maqsadli yo’naltiril-ganligi belgisi bo’yicha byudjetdan tashqari davlat maxsus fondlarini quyidagi ikki guruhga bo’lish mumkin:  ijtimoiy mo’ljallangan (yo’nalishga ega bo’lgan) davlat maxsus fondlari;  tarmoqlararo va tarmoq xarakteriga ega bo’lgan davlat maxsus fondlari. Ayrim hollarda hududiy yo’naltirilgan(mo’ljallangan) davlat maqsadli fondlari tashkil qilinishi mumkin. Davlat maqsadli fondlari moliyaviy tizim “davlat moliyasi va mahalliy moliya” sohasining alohida bo’g’ini sifatida quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:  Respublika yo’l fondi;  O‘zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish va tadbirkorlikni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasining maxsus hisobvarag’i;  Ish bilan ta’minlashga ko’maklashuvchi davlat fondi;  O‘zbekiston Respublikasi byudjetdan tashqari Pensiya fondi.
19) Házirgi sharayatta mámleket kreditining zárúrligi Davlat krediti moliyaviy tizim “davlat moliyasi va mahalliy moliya” sohasining o’ziga xos bo’g’ini hisoblanadi. Uning o’ziga xosligi davlatning markazlashtirilgan fond-lariga mablag’larni jalb qilish bo’yicha moliya-kredit munosabatlarining alohida shakllari bilan belgilanadi. Davlat krediti davlat, yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasidagi pul munosabatlarining o’ziga xos alohida shaklidan iboratdir. Bunda davlat , asosan, mablag’larni qarzga oluvchi va shuningdek, kreditor va garant (kafil) sifatida ham maydonga chiqadi. Hozirgi sharoitda davlat kreditining zarurligi davlat xarajatlarining davlat o’z daromadlari bazasini kengay-tirish imkoniyatlariga nisbatan yuqori sur’atlarda o’sishi bilan bog’liq bo’lib, bu narsa byudjet defitsiti sharoitida rejalashtirilgan byudjet xarajatlarining qoplanishini ta’minlaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul-kredit va moliyaviy siyosatlarning bir-biri bilan o’zaro bog’liq holda amalga oshirilishi moliyaviy tizimning “davlat moliyasi va mahalliy moliya” bo’g’ini to’g’risidagi an’anaviy tasavvurlar kengayishi va keng mo’noda hamda uni zamonaviy tushunishga muvofiq ravishda Markaziy bank tizimini ham o’z tarkibiga qo’shmog’i lozim.
20) Rawajlanǵan shet el mámleketler mámleket finans sistemasınıń buwınları Rawajlanģan sırt el mámleketleriniń mámleket finans sisteması finanslıq qatnasıqlardıń tómendegi buwınlarınan ibarat:-Mámleket byudjet sisteması;-Mámleketlik kredit hám jergilikli hákimiyat organları kreditleri, federativ mámleketlerde bolsa-federaciya aģzalarınıń krediti; -Arnawlı byudjetten tısqarı fondlar; -Mámleketlik korporaciyalar finansı.Bul mámleketlerde byudjet sistemasınıń quramlıq dúzilisi, eń aldı menen, mámleket dúzilisine baylanıslı
21) Byudjet sisteması hám mámleket dúzilisi Bu davlatlarda byudjet tizimining tarkibiy tuzilishi (tuzilmasi), eng avvalo, davlat tuzilishiga (qurilmasiga) bog’liq. Unitar (yagona) davlatlarda byudjet tizimi quyidagi ikki bo’g’indan iborat:  davlat byudjeti;  ko’p sonli mahalliy byudjetlar (shaharlar, okruglar, qishloq okruglari byudjeti). Unitar shakldagi xorijiy davlatlarda mahalliy byudjetlar o’zlarining daromadlari va xarajatlari bilan davlat byudjetining tarkibiga kirmaydi. Federativ davlatlarda byudjet tizimi uch bo’g’indan tarkib topgan:  davlat byudjeti ( federal byudjet, markaziy hukumat byudjeti);  federatsiya a’zolari byudjetlari (AQShda – shtatlar byudjeti, Kanadada – provintsiyalar byudjeti, GFRda – erlar byudjeti, Shveytsariyada – kantonlar byudjeti va h.k.);  mahalliy byudjetlar. Mahalliy byudjetlar o’zlarining daromadlari va xarajatlari bilan federatsiya a’zolarining byudjetlariga va ular ham, o’z navbatida, davlat federal byudjetining tarkibiga kirmaydi.. Rivojlangan yetakchi xorijiy mamlakatlar moliyaviy tizimning yetakchi bo’g’inlaridan biri davlat byudjetidir. U davlat va o’z-o’zini boshqarish hududiy organlarining funk-tsiyalari va vazifalarini moliyaviy ta’minlashga mo’ljal-langan markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirish va unday foydalanishning shaklidan iboratdir. Davlat byudjeti mamlakatning joriy yildagi asosiy moliyaviy rejasi hisoblanib, qonun kuchiga egadir. U har yili mamlakatning qonunchilik hokimiyat organi – parlament tomonidan tasdiqlanadi. Favqulodda vaziyatlarda (urushlar, iqtisodiy tanazzullar va h.k.lar davrida) hukumat davlat byudjetining mablag’lariga tayanadi va ular yordamida davlat xarajatlarini qoplaydi.
22) Unitar hám federativ mámlekettiń byudjet sisteması Unitar (yagona) davlatlarda byudjet tizimi quyidagi ikki bo’g’indan iborat:  davlat byudjeti;  ko’p sonli mahalliy byudjetlar (shaharlar, okruglar, qishloq okruglari byudjeti). Unitar shakldagi xorijiy davlatlarda mahalliy byudjetlar o’zlarining daromadlari va xarajatlari bilan davlat byudjetining tarkibiga kirmaydi. Federativ davlatlarda byudjet tizimi uch bo’g’indan tarkib topgan:  davlat byudjeti ( federal byudjet, markaziy hukumat byudjeti);  federatsiya a’zolari byudjetlari (AQShda – shtatlar byudjeti, Kanadada – provintsiyalar byudjeti, GFRda – erlar byudjeti, Shveytsariyada – kantonlar byudjeti va h.k.);  mahalliy byudjetlar. Yetakchi xorijiy mamlakatlarning davlat byudjeti ular MDini qayta taqsimlashning asosiy instrumentidir. Moliyaviy tizimning bu bo’g’ini orqali mamlakat MDining 40% gacha bo’lgan qismi qayta taqsimlanadi. Davlat byudjetining asosiy daromadlari soliqlardan iborat bo’lib, ular yordamida byudjet daromadlarining 70% dan 90% gacha va ayrim davrlarda undan ham ko’proq qismi shakllantiriladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan xorijiy mamlakatlarda asosiy soliqlar hisoblangan jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i, korporatsiyalarning foydasidan olinadigan soliq, aktsizlar, qo’shilgan qiymat solig’i va bojxona bojlari davlat byudjetiga birik-tirilgan. Davlat byudjetidan harbiy maqsadlarga mo’ljallangan xarajatlar, iqtisodiyotga aralashuv xarajatlari, davlat apparatini saqlash xarajatlari, ijtimoiy xarajatlar, subsidiyalar amalga oshiriladi va rivojlanayotgan mamlakatlarga kreditlar taqdim etiladi. Bir vaqtning o’zida, davlat byudjeti mahalliy hokimiyat organlariga, hukumat maxsus fondlariga va davlat korxonalariga subsidiyalar va kreditlar berish orqali mamlakat moliyaviy tizimning barcha bo’g’inlariga o’z ta’sirini ko’rsatad
23) Finanslıq basqarıwdıń tiykarǵı metodologiyalıq principleri, konkret metodları hám formaları Mámleketlik finans siyasatın júrgiziw finanstı basqarıwdı shólkemlestiriw menen ámelge asırıladı. Házirgi zaman bazar ekonomikasında finanstı basqarıw-degende mámleket finans apparatınıń pútkil finans sisteması hám onıń buwınlarınıń turaqlı hám nátiyjeli islewine qaratılģan shara-ilajları, finanslıq qatnasıqlardı operativ basqarıw, tártipke salıw hám qadaģalaw boyınsha maqsetli xızmet túsiniledi. Hár qanday basqarıw sistemasında bolģanı sıyaqlı finanstı basqarıwda da basqarıw obektleri hám subekleri boladı. Finans basqarıw obektleri túrli finanslıq qatnasıqlar esaplanadı. finanslıq qatnasıqlardı basqarıwģa xızmet etiwshi shólkemlestiriwshilik strukturalar (finans organları, salıq inspekciyaları, kárxanalardaģı finanslıq xızmetler hám bólimleri) bolsa finanstı basqarıw subektleri bolıp esaplanadı. Finanstı basqarıw tómendegilerdi óz ishine aladı;-Finanslıq qatnasıqlardı basqarıw;-Pul qarjıları fondların basqarıw;-Finanslıq apparat xızmetin basqarıw; Finanslıq qatnasıqlardıń hár bir tarawı hám hár bir buwınında basqarıw subektleri bul qatnasıqlarģa tásir etiwiniń ózine tán arnawlı usıllarınan paydalanadı. Sonıń menen birge, bul usıllar belgili ulıwmalıqqa iye bolģan funkcional elementlerden ibarat, bular: Rejelestiriw finanstı basqarıwdıń funkcional elementleri ishinde tiykarģı esaplanadı, sebebi usı rejelestiriw processinde subekt óziniń finanslıq jaģdayın hár tárepleme bahalay aladı. Operativ basqarıw eń kem qárejet jumsap, maksimal nátiyjege erisiw hámde finanslıq resurslardı joqarı nátiyje alıw maqsetinde qayta bólistiriwge qaratılģan, júzege kelgen finanslıq jaģdaydı operativ tárizde analizlew tiykarında islep shıģarılatugın ilajlar jıyındısı bolıp esaplanadı.Qadaģalaw basqarıw elementi sıpatında bir waqıttıń ózinde hám finanstı rejelestiriwde hám operativ basqarıwda qollanıladı. Qadaģalaw haqıyqıy nátiyje menen rejedegi kórsetkishlerdi salıstırıwģa járdem beredi, finanslıq resurslardı kóbeytiw baģdarların kórsetedi.
24) Finans sistemasın ulıwma basqarıw hám onı ámelge asırıwshı organlar.Ulıwma mámleketlik dárejede finanstı basqarıw qatar basqarıw organları tárepinen ámelge asırıladı, sol sebepli olardı ulıwma hám operativ basqarıw organlarına ajratıw múmkin. Ózbekistan Respublikasında finanstı ulıwma basqarıwdı Ózbekistan Respublikası Konsticuciyasına tiykarlanıp Oliy májlis, Ministrler Kabineti hám Prezident apparatı ámelge asıradı. Finanstı operativ basqarıw bolsa finanslıq apparatqa júkletilgen. Onıń járdeminde mámleket ekonomikası hám sociallıq tarawlarınıń barlıq quramlıq buwınlarında finanslıq xızmet ústinen basqarıwdı ámelge asıradı. Usı finanslıq apparat finanslıq rejelestiriw, esap hám analiz, qadaģalaw hám tártipke salıw, finanslıq rejelerdi dúziw hám orınlaw jumısların orınlaydı. Mámleket Prezidenti (Prezident apparatı) finans sisteması xızmetin tártipke saladı, mámleketlik byudjettin imzalaydı, Parlament tárepinen qabıl etilgen finanslıq nızamlarģa «veto» qoyıw huquqına iye. Eki palatadan (nızamshılıq palatası hám senat) ibarat bolģan Oliy májlis salıqlar, jıyımlar, salıqsız tólemlerdi belgileydi, mámleketlik byudjetti kórip shıģadı hám tastıyıqlaydı, sonday-aq, mámleket byudjettiń orınlanıw haqqında esabattı da tastıyıqlaydı, finanslıq nızamlardı (máselen, Salıq Kodeksi, Bajıxana hám basqalar) qabıl etiledi. Finans basqarıwdıń ulıwma basqarıw organı sıpatında Ministrler Kabineti mámleketlik byudjetti kórip shıģadı, finanslıq basqarıwdıń birden bir orayı sıpatında maydanģa shıģad