Jurnalistika fakulteti

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O ‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
JURNALISTIKA FAKULTETI
O‘ZBEK TILSHUNOSLIGI KAFEDRASI
318 - guruh talabasi
Ergasheva Kumushning
“O'zbek tilshunosligida Gramatik kategoriya tushunchasi talqini” mavzusidagi


KURS ISHI

Ilmiy rahbar:____________

TOSHKENT – 2022

MUNDARIJA

Kurs ishining umumiy tavsifi ……………………………3-4
Ⅰ.Kirish. Grammatik kategoriya ……………………….…5-8
Ⅱ.Asosiy qism.
1-bob. Oʻzbek tilshunosligida “Grammatik kategoriya”...9-10
1.1 “Grammatik kategoriya” tushunchasi haqida
nazariyalar………………………………………………….11
1.2 Tilshunosligimizda Grammatik kategoriyaning
oʻrganilishi ……………………………………………... 12-15
2-bob. Grammatik kategoriya turlari…………………….16-17
2.1 Otning tasniflovchi Grammatik kategoriyalari………18-21
2.2 Fe’lga xos Grammatik kategoriyalar va ularning
vazifasi …………………………………………………...22-26
Ⅲ.Xulosa …………………………………………………….27
Foydalanilgan adabiyotlar ………………………………..28-30


Kurs ishining umumiy tavsifi.
“Bizning havas qilsa arziydigan buyuk tariximiz bor. Havas qilsa arziydigan
ulug‘ ajdodlarimiz bor. Havas qilsa arziydigan beqiyos boyliklarimiz bor. Va men
ishonaman, Xudo xohlasa, havas qilsa arziydigan buyuk kelajagimiz ham albatta
bo‘ladi”¹.
“ Bizning farzandlarimiz bizdan ko‘ra kuchli, bilimli, dono va albatta baxtli
bo‘lishlari shart”². Bu yurak tubidan hayqirib chiqqan soʻzlarga mos farzand, kelajak avlod boʻlib havas qilsa arziydigan buyuk kelajakni yaratish biz
yoshlarning qoʻlimizda.
Hozirda shu buyuk kelajak egalari bo‘lmish yoshlarga qo‘ldan kelgancha
davlatimiz tomonidan yetarlicha shart-sharoitlar yarartilmoqda. Xususan, bizning
sohamiz bo‘lmish tilshunoslikka ham jahon standartlariga javob beradigan
darajada e’tibor qaratilgan.
Til ˗ millat koʻzgusi. Til jamiyatning qay darajada taraqqiy etganligini ko‘rsatib
beruvchi o‘ziga xos ko‘zgu hisoblanadi. Darhaqiqat, faqat mustaqillik tufayligina
o‘zbek tili davlat miqyosidagi tilga, boshqa davlatlar bilan muzokaralarda
qo‘llaniladigan, qonunlar yaratiladigan, ilmiy tadqiqotlar, yoziladigan tilga aylandi. Zero, yurtboshimiz ta’kidlaganidek, “tilshunoslik sohasdagi ilmiy izlanishlar, avvalambor, o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi va uning qo‘llanish
sohasining ancha kengaytirilgani, xalqaro munosabatlarda ishlatiladigan tillar
qatoriga kiritilishi keyingi yillarning bu boradagi ulkan yutug‘idir”³. Istiqlol tufayli
tilshunoslikda tub burilishlar yuzaga keldi. Shu sababdan ham tilimiz, tilshunosligimiz rivojlanmoqda. Tilimizning ichki imkoniyatlari keng. Bizning
tilimiz boy til. Tilimizda har bir so‘z , har bir shakl o‘z ma’no nozikliklari, badiiyat
______________________________________
1 Mirziyoyev Sh. “Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz” 2017 65-bet
2 Karimov I.A. “Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch” 2008 47-bet
3 Karimov I.A “Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir” 1995. 19-bet

qirralarini namoyon etadi. Shu jumladan tilimizga xos qoʻshimchalar oʻz

xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tilimizda Grammatik kategoriyalarning
oʻrganishi tilimiz yutuqlaridan hisoblanadi. Grammatik kategoriya tilshunos
olimlarimiz tomonidan o‘rganilgan. Olimlar fikriga ko‘ra Grammatik kategoriyalar
quyidagilar
1) Egalik kategoriyasi
2) Kelishik kategoriyasi
3) Son kategoriyasi
4) Daraja kategoriyasi
5) Nisbat kategoriyasi
6) O‘zgalovchi kategoriya
7) Harakat tarzi kategoriyasi
8) Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi
9) Kesimlik kategoriyasi⁴
____________________________
⁴ Sayfullayeva R. va boshqalar “Hozirgi o`zbek adabiy tili” 2009, 321- bet
Ⅰ.Kirish. Grammatik kategoriya
Grammatik kategoriya ˗ maxsus koʻrsatkichlar yordamida soʻzlarning oʻzgarishi, birikish va gap hosil qilish qoidalariga asoslangan umumgrammatik tushuncha. Bir-biriga qiyosan olinadigan ikki yoki undan ortiq grammatik ma’no bilan
shu ma’noni ifodalovchi grammatik shakllar tizimi grammatik kategoriya deyiladi. Grammatik kategoriya so‘zlarni, so‘z shakllarni, so‘z o‘rinlarini, so‘z
qurilmalarini birlashtiradi, umumlashtiradi. Shunga ko‘ra grammatik
kategoriyalarning to‘rt turi farqlanadi:
1) so‘zning grammatik kategoriyalari;
2) so‘z shakllarning grammatik kategoriyalari;
3) so‘z o‘rinlarining grammatik kategoriyalari;
4) so‘z qurilmalarining grammatik kategoriyalari. So‘z va so‘z shakllarning grammatik kategoriyalari tizimi tilning
morfologiyasini tashkil etsa, so‘z o‘rinlari va so‘z qurilmalarining grammatik
kategoriyalari tizimi tilning sintaksisini tashkil etadi. Demak, grammatik kategoriyalarni morfologik kategoriyalarga va sintaktik
kategoriyalarga ajratish mumkin. Morfologik grammatik kategoriyalarga, birinchidan, so‘z turkumlarining o‘zi, ya’ni ot, sifat, son, fe’l kabilar kirsa, ikkinchidan, ma’lum bir turkumga xos
bo‘lgan kategoriyalar, ya’ni otlarga xos bo‘lgan son, egalik, kelishik kategoriyalari, fe’llarga xos bo‘lgan bo‘lishli-bo‘lishsizlik, nisbat, mayl, zamon, shaxs-son
kategoriyalari kiradi. Sintaktik grammatik kategoriyalar deyilganda, gap, gap bo‘laklari: ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi, hol kabilar nazarda tutiladi.
So‘z turkumlari Nutqimizda mavjud so‘zlar bir-biridan ma’no va grammatik
xususiyatlari jihatidan farq qiladi. Shu jihatdan so‘zlar ayrim-ayrim leksik- grammatik guruhlarga, turkumlarga ajratiladi. So‘zlarning ma’no va
grammatik belgilarining o‘xshashligiga qarab guruhlarga bo‘linishi so‘z
turkumlari deyiladi. So‘zlarni turkumlarga ajratish uch tamoyilga tayanadi:
1) leksik-semantik tamoyil;
2) morfologik tamoyil;
3) sintaktik tamoyil.⁵
Leksik-semantik tamoyilga ko‘ra so‘zlarni guruhlarga ajratishda, so‘zning
leksik ma’nosiga e’tibor beriladi. Masalan: tuz, non, tinchlik, daryo, tog‘ , osmon
kabi so‘zlar predmet yoki predmetlik tushunchasini (bunday so‘zlar ot so‘z
turkumi deb nomlangan); katta ko‘cha, shirin olma, tiniq osmon, ko‘k ko‘ylak
kabi ajratilgan so‘zlar predmetning belgisini (bunday so‘zlar sifat deb
nomlangan), beshta daftar, yuzlab odam, o‘ntadan o‘quvchi, ikkinchi kurs
kabilarda ajratilgan so‘zlar predmetning miqdorini, tartibini (bunday so‘zlar
son deb nomlangan); ayrim so‘zlar bormoq, kelmoq, yozmoq, kulmoq, uxlamoq kabi harakat va holat tushunchasini (bunday so‘zlar fe’l deb
nomlangan); asta o‘qidi, do‘stona gapirdi, piyoda yurdi kabi ajratilgan so‘zlar esa
ish-harakatning belgisini (bunday so‘zlar ravish deb nomlangan) bildiradi. Chunonchi, ayrim so‘zlar predmet, belgi, miqdor ma’nosini nomlab
ko‘rsatmasa ham, ularning mavjudligiga ishora qiladi: men, sen, bu, shu, qancha, har kim, qandaydir kabi (bunday so‘zlar olmosh deb nomlangan). Tilda shunday so‘zlar ham (bilan, va, ammo, uchun, chunki, albatta, yo‘q, -mi, - chi, eh, oh, dupur-dupur, yalt-yult kabi) borki, ular mustaqil holda leksik
ma’no ifoda etmaydi, biror tushunchaning atamasi bo‘la olmaydi.

______________________

⁵ Nurmonov A. O`zbek tilshunosligi tarixi. Toshkent: O`zbekiston, 2002.-232b.

Bunday so‘zlar hozirgi o‘zbek tilida ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, modal, undov, taqlid so‘zlar

deb yuritiladi. Morfologik tamoyilga ko‘ra so‘zlarni guruhlarga ajratishda ularning
morfologik xususiyatlari asos qilib olinadi. So‘zlarning qanday morfologik
shaklda kelishi uning ma’no xususiyati bilan bog‘liq. Masalan: predmet
tushunchasini anglatadigan so‘zlar (otlar) son, egalik, kelishik kabi grammatik
shakllarga; predmetning, ish-harakatning belgisini bildiradigan so‘zlar (sifat va
ravishlar) daraja shakliga; harakat yoki holat ma’nosini bildirgan so‘zlar (fe’l)
nisbat, zamon, shaxs-son, mayl kabi grammatik shakllarga ega. Predmet yoki
shaxsga ishora qiluvchi so‘zlar (olmosh) ham morfologik jihatdan o‘zgarib, son, egalik, kelishik shaklida kela oladi.Predmetning miqdori va tartibini
anglatuvchi so‘zlar (son) morfologik jihatdan o‘zgarmaydi. Shuningdek, leksik
ma’no anglatmaydigan so‘zlar (ko‘makchi, bog‘lovchi, yuklama, modal so‘z, undov va taqlid so‘zlar) ham morfologik shakllarga ega emas.⁶
Sintaktik tamoyilga ko‘ra so‘zlarni guruhlarga ajratish esa uning sintaktik
tomoni, ya’ni qanday so‘zlar bilan grammatik munosabatga kirishi, gapda
bajaradigan sintaktik vazifasiga ko‘ra belgilanadi. Masalan: predmet ma’nosini
anglatuvchi so‘zlar (ot) bosh kelishik shaklida ega va kesim vazifasini, qaratqich kelishigi shaklida aniqlovchi, tushum, jo‘nalish, o‘rin-payt, chiqish
kelishigi shakllarida to‘ldiruvchi va hol vazifalarida keladi: dars boshlandi, odamning ko‘rki, xatni yozdi, universitetda o‘qiydi kabi. Belgi bildiradigan
so‘zlar (sifat, son, ravish) predmet yoki harakat ifodalovchi so‘zlar bilan
grammatik munosabatga kirishib, gapda aniqlovchi yoki hol vazifalarida
keladi (to‘g‘ri so‘z, beshta bola, ko‘p kitob, yaxshi o‘qiydi, birinchi keldi kabi). Predmet, belgi, miqdorning mavjudligiga ishora qiluvchi, ular o‘rnida
almashinib qo‘llanuvchi so‘zlar (olmoshlar) gapda nimaga ishora qilishi va
qanday so‘zlar bilan birikishiga ko‘ra gapda ega, kesim, to‘ldiruvchi, aniqlovchi,
__________________________
⁶ Qodirov Z. O`zbek tilida grammatik kategoriyalarini system tahlil qilish (kelishik kategoriyasi) 99-bet.
hol vazifalarida keladi (men gapirdim, maqsadim – shu, bu bino, nimani o‘qiding, qayerda yashaydi kabi). Demak, so‘zlarning gapda qanday gap bo‘lagi bo‘lib
kelishi, uning qanday so‘zlar bilan aloqaga kira olishi, ma’nosiga va grammatik
shakliga bog‘liqdir. Bugungi tilshunosligimizda Grammatik kategoriya atamasi ostida marfologik
kategoriyani tan olish ustunroqdir. Grammatik kategoriyaga sintaktik kategoriya
kirsa-da, xususiy holda, ya’ni sintaktik tahlil va tekshirishlarda kategoriya atamasi
muhim ahamiyat kasb etmaydi. Shuning uchun bunga qoʻshib boʻlmaydi. Shu
sabab Grammatik kategoriya atamasi ostida morfologik kategoriyani tushunamiz.⁷

______________________

⁷Sayfullayeva R. va boshqalar “Hozirgi o`zbek adabiy tili” 2009, 322-bet

Ⅱ.Asosiy qism. 1-bob. Oʻzbek tilshunosligida “Grammatik kategoriya”

Grammatik kategoriya deganda tilshunosligimizda, asosan, grammatik shakllar –

qo‘shimchalar nazarda tutiladi. Aslida Grammatik kategoriyalarga sintaktik hamda
morfologik kategoriyalar kiradi. Ammo tilshunosligimizda sintaktik tahlillar, sintaktik tekshirishlar, sintaktisga oid hodisalarda kategoriya atamasi deyarli
qo‘llanilmaydi. Shu sababdan ham Grammatik kategoriyani morfologik shakllar
doirasida o‘rganish ustunroq bo‘ladi. Shulardan kelib chiqib Grammatik kategoriyalarni quyidagicha tasniflasak
maqsadga muvofiq bo‘ladi:
1) Egalik kategoriyasi
2) Kelishik kategoriyasi
3) Son kategoriyasi
4) Daraja kategoriyasi
5) Nisbat kategoriyasi
6) O‘zgalovchi kategoriya
7) Harakat tarzi kategoriyasi
8) Bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi
9) Kesimlik kategoriyasi
Bu yuqorida Grammatik karegoriyalarning grammatik shakllar bilan bog‘liq holda
tasnif qilinishi hisoblanadi. Shuningdek, Grammatik kategoriyalar turli tomonlama
ham tasnif qilinadi. Xususan, bunda boshqacha so‘z turkumlari bilan bog‘liq tasnif
ham qilinishi mumkin. Bu tasnifni quyidagicha bo‘lib chiqsak maqsadga muvofiq
bo‘ladi:
a) Otning grammatik kategoriyalari
b) Sifatning grammatik kategoriyalari
c) Sonning grammatik kategoriyalari
d) Fe’lning grammatik kategoriyalari

Bir-biriga qiyosan olinadigan ikki yoki undan ortiq grammatik ma’no bilan shu

ma’noni ifodalovchi forma birgalikda grammatik kategoriyani hosil qiladi. Masalan, otlarda birlik bilan ko‘plik ma’nosi va shu ma’noni ifodalovchi forma
birgalikda son kategoriyasini tashkil etadi: kitob — birlik (nol forma), kitoblar —
ko‘plik. Harakatning o‘tgan, hozirgi va kelgusiga oidligi ma’nosi va bu ma’noni
ifodalovchi formalar birgalikda fe’lning zamon kate- goriyasini hosil qiladi: keldi — o‘tgan zamon, kelyapti-hozirgi zamon, keladi — kelasi zamon.⁸
Ma’lum bir so‘z umumiy leksik ma’nosiga qo‘shimcha ma’no ifodalovchi
formada bo‘lishi mumkin. Lekin bu ma’no va for- ma boshqa biror ma’no va
forma bilan munosabatda bo‘lmasa (u bilan birlik hosil qilmasa), u holda
grammatik kategoriya haqida gapirib bo‘lmaydi. Masalan, -niki affiksi otlarga
qo‘shiladi. Lekin yangi so‘z yasamaydi, balki xoslik ma’nosini ifodalovchi forma
yasaydi: o‘zimniki, ukamniki, maktabniki kabi. Demak, bunda xoslik ma’nosi va
shu ma’noni ifodalovchi forma butunligi bor. Lekin shu ma’no va formaga
qarama-qarshi qo‘yilib, u bilan ma’lum birlikni hosil qiladigan boshqa bir ma’no
va forma yo‘q. Shunga ko‘ra, otning -niki affiksi yordamida yasaluvchi xoslik
ifodalaydigan formasi bo‘lsa ham, lekin otlar xoslik kategoriyasiga ega deb
bo‘lmaydi. Demak, bir-biriga qarama-qarshi qo‘yilishi (bir-biriga nisbatan olinishi, oppozidiya hosil qilishi) mumkin bo‘lgan ikki va undan ortiq grammatik ma’no va
shu ma’nolarga xos formalargina grammatik kategoriyani hosil qila oladi.

______________________________

⁸ G`ulomov A. Fe`l. – Toshkent : Fan, 1954. 62-bet.