O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti matnshunoslik va adabiy manbashunoslik yo’nalishi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
MATNSHUNOSLIK VA ADABIY MANBASHUNOSLIK YO’NALISHI
2-bosqich magistranti
HAKIMOVA SAYYORANING
MAXSUS FANLARNI O’QITISH METODIKASI fanidan tayyorlagan

MUSTAQIL ISHI

Mavzu: Alisher Navoiyning “Devoni Foniy” devonidagi “Dar tavri Shayx” va “Dar tavri Maxdumiy” g’azallari tahlili.


Reja:

1. 
   Tavr g’azallar haqida umumiy ma’lumot.
   
2. 
   “Dar tavri Shayx” g’azali tahlili.
   
3. 
   “Dar tavri maxdumiy” g’azali tahlili.
   
4. 
   “Dar tavri Shayx” va “Dar tavri maxdumiy” g’azallarining nashrlardagi farqlari (jadvalda).
   

Tavr g’azallar haqida umumiy ma’lumot.

“Devoni Foniy”da tavr asosida yaratilgan bir turkum g'azallar ham bor. Tavr arabcha so‘z bo’lib, “biror narsa atrofida aylanish”, “tarz”, “yo‘sin”, “uslub” ma’nolarini anglatadi. Tatabbu’dan farqli o'laroq, tavrda vazn, qofiya yo radif mezon qijib olinmaydi, balki o'zga shoir qo'llagan uslubda yangicha 338 talqindagi timsollar va badiiy tasvir vositalaridan foydalanish talab qilinadi. “Devoni Foniy”da faqat to‘rt shoir ~ Sa’diy Sheroziy (2 g'azal), Amir Xusrav Dehlaviy (11 g‘azal), Hofiz Sheroziy (20 g'azal) va Abdurahmon Jomiy (8 g‘azal) tavridagi g'azallarni uchratamiz. Tavr va tatabbu’ istiloh sifatida mumtoz fors va arab adabiyotshunosligi manbalarida uchramaydi. Bu istilohlar ilk marta Amir Xusrav Dehlaviyning “G‘urrat ul-kamol” (“Komillikning ibtidosi”) devonining debochasida qo'llanilgan bo'lib, Amir Xusrav she’riyatdagi ustoz-shogirdlik masalalarini yoritishda bu atamalardan foydalangan. Amir Xusrav she’riyatda ustoz-shogirdlik masalasida diqqatni jalb qiluvchi fikrlarni bayon etadi. Uning fikricha, she’riyatda faqat o'ziga xos uslub egasi bo'lgan shoirgina ustozlik maqomiga erishgan hisoblanadi. She’riyatda ustozlik maqomiga erishish uchun to'rt shartni bajo keltirish lozim bo'ladi: 1) shoir o'ziga xos uslub (tarz yo tavr) sohibi bo'lishi kerak; 2) ma’no ifodasi va so'zni qo'llashda she’riyat an’analariga sodiq bo'lishi shart (so'fiylar yo zikr ahli qo'llaydigan ochiq uslubdan voz kechish); 3) she’rda xato va noo'rin so'z qo'llanilmasligi kerak; 4) ko'chirmakashlik va ma’no o'g'riligidan saqlanish zarur. Ko'rinib turibdiki, so'z san’atida ustozlik maqomiga erishishning birlamchi sharti xos uslubga ega bo'lmoqdir. Amir Xusrav tavsiyasiga ko'ra, yosh shoirlar o'z uslubini shakllantirish uchun ustozlardan bevosita ta’lim olish barobarida olamdan o'tgan yetuk shoirlarning devonini mutolaa qilishlari, ularning uslubi va so'z texnikasi mahoratidan ijodiy tarzda foydalanishlari foydadan xoli bo'lmaydi. Ustozlar yaratgan an’analarni o'zlashtirish mahoratiga qarab shogirdlar uch toifaga ajratilgan: 1) shogirdi ishorat - ustozlik maqomidagi katta shoirlar nazaridan yozgan she’rlarini o'tkazib, vazn, qofiya, obraz yo boshqa jihatlardan yuzaga kelgan xatolarni tuzattirib oladigan kishi; 2) shogirdi iborat - vafot etgan yoki hayot qaydida bo'lgan ustoz shoirlar she’rlariga tatabbu’ bog'lab, ularning tavrida (uslubida) she’r yozish malakasini hosil qilib, rivojlantiruvehi; 3) shogirdi g'orat - yaxshi she’rlardagi obraz va topilmalami qo'pol tarzda o'zlashtiruvchi, ma’no o'g'risi (plagiat). Ma’lum bo'ladiki, Foniy o'z ustozlariga nisbatan o'zini shogirdi iborat maqomida tutib, ularning uslublarini ijodiy o'zlashtirish va rivojlantirish uchun 339 tavr asosida g'azallar yozgan. Bu haqda uning o'zi “Muhokamat ul-lug‘atayn” asarida alohida to‘xtalib, Sa’diy Sheroziyga “g'azal muxtari’i” (g'azal janrining ixtirochisi), Hofiz Sheroziy g'azallariga “jami’i suxanadolar va nazmpiyrolar nazarida mustahsan va matbu’” (barcha so'z san’atkorlari va she’riyat ahli nazdida yaxshi va yoqimli), Amir Xusrav Dehlaviyga “ishq otashkadasining shu’laangizidur va dard g'aribxonasining ashkrezi”, ya’ni oshiqona g'azallar yozishda benazir, Mavlono Abdurahmon Jomiyga esa “kamol avjining mehri lomiidur va mazkur bo'lg'on azizlar holotining jomii” (komillik osmonining porloq quyoshi va yuqorida zikri ketgan shoirlar uslubini jamlovchi) deb baho beradi. Ba’zan shoir bir g'azalning o'zida ikki ijodkordan ijodiy ta’sirlanganligini, ya’ni bir g'azal ham tatabbu’ , ham tavr asosida yaratilganligini kuzatish mumkin. “Devoni Foniy”da bunday g'azallarga quyidagicha sarlavhalar qo'yilgan: Tatabbu’i Mir dar tavri Xoja (Xoja Hofiz Sheroziy uslubida Amir Xusrav Dehlaviyga javob), Tatabbu’i Shayx dar tavri Maxdum (Abdurahmon Jomiy uslubida Shayx Sa’diyga javob) va h.k. Masalan, quyidagi g'azalda Hofizning tavrida Jomiyga tatabbu’ qilingan: Biyo, ki piri mug‘on dar sabo‘ sharob andoxt, Havoi mug'bacha dilho dar iztirob andoxt. (M azm uni: Kelki, mug'lar piri ko'zaga sharob soldi, mug'bachaning ishqi ko'ngillarga iztirob soldi). “Fotihat ush-shabob” devonidan joy olgan Jomiyning ushbu g'azali aslida Hofizning g'azaliga nazira yo'sinida yozilgan bo'lib, quyidagi bayt bilan boshlanadi: Biyo, ki shohidi bo'ston zi rux niqob andoxt, Nasim dar sari zulfi bunafsha tob andoxt. (Mazmuni: Kelgil, bo'ston go'zali yuzidan niqobni olib tashladi, Nasim gunafsha zulfi uchiga gajak tashladi).