O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi
Download 0.74 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Тузувчилар
- Mazmunı Kirisiw I-Bap: Fiziologiya pa’ninin’ predmeti, izerlew usıları, rawajlanıw tariyxı ha’m ilimde tutqan ornı
- II-Bap: Qozıw fiziologiyası
- III- Bap: Ha’reket apparatı fiziologiyası
- V- Bap: Cezim organları sisteması fiziologiyası
- VI- Bap: İshki sekretsiya bezleri fiziologiyası
- VII- Bap: Qan sisteması fiziologiyası
- VIII- Bap: Qan ha’m limfa aylanısı sisteması fiziologiyası
- IX - Bap: Dem alıw sisteması fiziologiyası
- X - Bap: As sin’iriliw fiziologiyası
- XI- Bap: Bo’lip shıg’arıw sisteması fiziologiyası
- XII- Bap: Zat almasıw organizmde energiyanın’ payda bolıwı ha’m jıllılıqtın’ retleniwinin’ fiziologiyası
- XIII-tema: Jokargı nerv iskerligi fiziologiyası
- KİRİSİW
- Tayanısh tu’sinikler
- 1. Fiziologiya pa’ninin’ predmeti, izertlew usılları, rawajlanıw tariyxı ha’m a’hmiyeti.
- 2. Eksperiment fiziologiya pa’ninin’ tiykarg’ı izertlew usılı ekenligi xaqqında.
- 3. Ta’biyattanıw iliminin’ XIX-a’sirdegi rawajlanıwı ha’m onın’ fiziologiya ilimine ta’siri.
|
1 O’zbekstan Respublikası joqarı ha’m orta arnawlı ta’lim uazirligi Berdaq atındag’ı Qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti
Ta’biyattanıw ha’m geografiya fakulteti
Ekologiya ha’m fiziologiya kafedrası
“Adam fiziologiyası”
pa’ni boyınsha lektsiya teksti
Тузувчилар: Алматов К. Т. - Биология фанлари доктори, профессор. Клемешева Л. С.- Биология фанлари номзоди, доцент.
No’kis 2
Kirisiw I-Bap: Fiziologiya pa’ninin’ predmeti, izerlew usıları, rawajlanıw tariyxı ha’m ilimde tutqan ornı ---------------- 1. Fiziologiya pa’ninin’ predmeti, izertlew usılları, rawajlanıw tariyxı ha’m a’hmiyeti -------------------------- 2. Eksperiment fiziologiya pa’ninin’ tiykarg’ı izertlew usılı ekenligi xaqqında ----------------------------------- 3. Ta’biyattanıw iliminin’ XIX-a’sirdegi rawajlanıwı ha’m onın’ fiziologiya ilimine ta’siri -------------------- 4. Fiziologiya pa’ninin’ biologiya iliminin’ rawajlanıwındag’ı a’hmiyeti, onın’ pedagogika, mektep gigienası, meditsina ha’m fizkultura ushın a’hmiyeti ------------------------------------------------------------- II-Bap: Qozıw fiziologiyası ----------------------------------------------------------------------------------------------------------- 1. Qozıw - titirkeniwge juwap reaktsiyası ekenligi xaqqında --------------------------------------------------------- 2. Qozıwshılıq ha’m qozıw ------------------------------------------------------------------------------------------------- 3. Titirkendiriwshiler ha’m olardın’ ta’sir etiw ku’shine baylanıslı klassifikatsiyası ------------------------------- 4. Tkanlardag’ı bioelektrik qubılıs. Tınısh ha’m ha’rekettegi potentsial ------------------------------------------ 5. Refrakternost labilnost ha’m funktsionallıq ha’reketshen’lik tu’sinikleri --------------------------------------- 6. N. E. Vvedenskiydin’ parabioz ta’liymatı ----------------------------------------------------------------------------
1. Nerv-bulshıq et sinapsı -------------------------------------------------------------------------------------------------- 2. Bulshıq ettin’ qısqarıw mexanizimi ----------------------------------------------------------------------------------- 3. Kese jolak ha’m tegis bulshıq et tkanının’ duzilisi ----------------------------------------------------------------- 4. Bulshıq ettin’ jumısı ha’m ku’shi ------------------------------------------------------------------------------------- 5. Bulshıq ettin’ sharshawı ----------------------------------------------------------------------------------------------- IV- Bap: Nerv sisteması fiziologiyası --------------------------------------------------------------------------------------------- 1. Neyron nerv sistemasının’ funktsionallıq birligi ------------------------------------------------------------------ 2. Neyronlardın’ klassifikatsiyası. Neyronnın’ du’zilisi ha’m onın’ belgileri ----------------------------------- 3. Refleks nerv iskerliginin’ tiykarı. Refleks anıqlaması. Reflekstorlıq duga sxeması ha’m du’zilisi ------------ --------------- 4. Reflekstin’ klassifikatsiyası ----------------------------------------------------------------------------------- 5. Sınaplar ha’m olardan’ qozıwdın’ o’tiw mexanizmi ------------------------------------------------------- 6. O. N. S. qozıwdın’ o’tiwi ha’m onın’ mexanizmi -------------------------------------------------------- 7. Nerv iskerliginin’ sharshawı ---------------------------------------------------------------------------------- 8. İrkiliw protsessi ha’m onın’ a’hmiyeti ----------------------------------------------------------------------- 9. Organizm xızmetlerinin’ retleniwi ------------------------------------------------------------------------- 10. A. A. Uxtomskiydin’ dominant qozıw protsessi ta’liymatı -------------------------------------------- 11. İrrodiatsiya ha’m induktsiya tu’sinikleri -------------------------------------------------------------------- 12. Bas miyinin’ ha’r qıylı bo’limlerinin’ atqaratug’ın xızmeti ---------------------------------------- 13. Bas miyi u’lken yarım sharlarının’ qabıq bo’liminin’ xızmeti --------------------------------------- 14. Vegetativlik nerv sisteması ha’m onın’ xızmeti -------------------------------------------------------- V- Bap: Cezim organları sisteması fiziologiyası -------------------------------------------------------------------- 1. Sırtqı informatsiyanı kabıllaw sisteması organlarının’ xızmeti -------------------------------- 2. Organizmnin’ sensorlıq sistemaları ------------------------------------------------------------------------ 3. Koriu analizatorının’ duzilisi ha’m xızmeti ------------------------------------------------------------ 4. Akkomodatsiya kublısı ------------------------------------------------------------------------------------------- 5. Koriu terenliligi ------------------------------------------------------------------------------------------------ 6. Alıstan ha’m jıqınnan koriushilik ------------------------------------------------------------------------ 7. Jaktılıqtı ha’m renlerdi ajırata biliu ----------------------------------------------------------------- 8. Esitiw analizatorı ---------------------------------------------------------------------------------------------- 9. İshki kulaktın’ duzilisi ha’m xızmeti ---------------------------------------------------------------------- 10. Koriu ha’m esitiw analizatorının’ jas dawirlerine baylanıslı xızmetlerinin’ ozgeriui ha’m olarda ushırasatug’ın ha’r-qıylı keselliklerdin’ aldın alıw ------------------------------------------- VI- Bap: İshki sekretsiya bezleri fiziologiyası ------------------------------------------------------------------------ 1. İshki sekretsiya bezlerine ulıwma sıpatlama -------------------------------------------------------------- 2. Garmonlardın’ ka’siyeti ----------------------------------------------------------------------------------------- 3. İshki sekretsiya bezlerinin’ fiziologiyalıq ka’siyeti ---------------------------------------------------- 4. Garmonlardın’ payda bolıuının’ retlesiwi --------------------------------------------------------------- 5. Gipofiz ha’m onın’ garmonları -------------------------------------------------------------------------------- 6. Qalqan sıyaqlı bezi garmonları, olardın’ fiiziologiyalıq a’xmiyeti ------------------------------ 7. Askazan astı bezi parmonlarının’ a’xmiyeti -------------------------------------------------------------- 8. Bu’yrek usti bezi garmonları a’xmiyeti --------------------------------------------------------------------- 9. Jınıs bezleri garmonları a’xmiyeti ----------------------------------------------------------------------- VII- Bap: Qan sisteması fiziologiyası ----------------------------------------------------------------------------------- 1. Qan organizmnin’ ishki ortalıg’ı ----------------------------------------------------------------------------- 3 2. Qannın’ fiziologiyalıq xızmetleri ---------------------------------------------------------------------------- 3. Qannın’ organizmdegi mug’darı ha’m qa’siyeti -------------------------------------------------------------- 4. Qannın’ quramı, plazma quramı, qannın’ osmoslıq ha’m onkotikalıq basımı --------------------- 5. Gemoliz (qan uyıw) tu’rleri, qannın’ reaktsiyası ----------------------------------------------------------- 6. Qannın’ buferlik sisteması --------------------------------------------------------------------------- 7. Qannın’ formalıq elementleri leykotsitler, xızmetleri ---------------------------------------------- 8. Qannın’ gruppaları. Rezus-faktor. Qan quyıw ------------------------------------------------------------- 9. Organizmnin’ ishki ortalıg’ı haqqında tu’sinik ----------------------------------------------------------
1. U’lken ha’m kishi qan aylanıs shen’beri ----------------------------------------------------------------------- 2. Jurek duzilisi --------------------------------------------------------------------------------------------------- 3. Jurek bulshıq etinin’ tiykarg’ı fiziologiyalıq qasiyetleri ----------------------------------------- 4. Jurek jumısın jazıp alıw. Elektrokardiografiya ----------------------------------------------------- 5. Ju’rek iskerliginin’ retleniwi ------------------------------------------------------------------------------- 6. Qan tamırları. Qanbasımı, arteriyalıq, puls ----------------------------------------------------------- 7. Depodag’ı qan ha’m onın’ bolistiriliwi --------------------------------------------------------------------- 8. Jurek qan tamırları iskerligi fizikalıq jumıs waqtındag’ı o’zgeriwi ------------------------- 9. Limfa ha’m onın’ aylanısı ------------------------------------------------------------------------------------- IX - Bap: Dem alıw sisteması fiziologiyası ----------------------------------------------------------------------------- 1. Dem alıwdın’ organizm tirishiligi ushın a’hmiyeti ----------------------------------------------------- 2. Dem alıwshı, isten shıqqan ha’m alveol quwıqshalındag’ı hawanın’ quramı --------------------- 3. O’kpelerdin’ du’zilisi, dem alıw tsikli ---------------------------------------------------------------------- 4. Dem alıw ha’m shıg’arıw mexanizmi --------------------------------------------------------------------------- 5. O’kpe ventilyatsiyası, qannın’ kislorodtı tarqatıp beriwi ---------------------------------------------- 6. Dem alıw orayı, onın’ retlewshilik xızmeti -------------------------------------------------------------- 7. Fizikalıq jumıs barısında dem alıw ha’m onın’ retleniwi ------------------------------------------ X - Bap: As sin’iriliw fiziologiyası ------------------------------------------------------------------------------------- 1. As sin’iriwdin’ a’hmiyeti ---------------------------------------------------------------------------------------- 2. Awqatlıq zatlarg’a sıpatlama ---------------------------------------------------------------------------------- 3. İ. P. Pavlovtın’ as sin’iriw fiziologiyası boyınsha jumısları ------------------------------------ 4. Awız boslıg’ında as sin’iriliw. Silekey bezleri, quramı, qa’siyeti ha’m a’hmiyeti ---------------- 5. Awqatlıq zatlar sapasının’ silekey bo’liniwine ta’siri ----------------------------------------------- 6. Silekey bo’liniwinen retleniwi ------------------------------------------------------------------------------ 7. As qazanda as sin’iriliw, as qazannın’ xızmeti ------------------------------------------------------------ 8. As qazan shiresinin’ a’hmiyeti, quramı, qa’siyeti --------------------------------------------------------- 9. Asqazannın’ motorlıq xızmetleri, onın’ retleniwi ----------------------------------------------------- 10. As qazan astı bezi xızmetleri onın’ shiresinin’ qa’siyeti, quramı ha’m a’hmiyeti ---------------- 11. Ot suyıqlıg’ının’ quramı, qa’siyeti ha’m as sin’iriwdegi a’hmiyeti -------------------------------- 12. Ot suyıqlıg’ının’ bo’liniwinin’ ha’m payda bolıwının’ retleniwi --------------------------------- 13. Jin’ishke isheklerde as sin’iriliw -------------------------------------------------------------------------- 14. Juwan isheklerde as sin’iriliw ------------------------------------------------------------------------------ 15. Defekatsiya akti --------------------------------------------------------------------------------------------------- 16. Sorılıw fiziologiyası ---------------------------------------------------------------------------------------- 17. As sin’iriw orayı, onın’ jaylasıwı haqqında ha’zirgi zaman ilimiy ko’z qarasları ------------- XI- Bap: Bo’lip shıg’arıw sisteması fiziologiyası -------------------------------------------------------------------- 1. Bo’lip shıg’arıw sisteması fiziologiyası ------------------------------------------------------------------ 2. Bu’yreklerdin’ fiziologiyası ----------------------------------------------------------------------------------- 3. Sidik payda bolıw mexanizmi --------------------------------------------------------------------------------- 4. Bu’yreklerdin’ iskerliginin’ retleniwi ---------------------------------------------------------------------- 5. Sidiktin’ mug’darı, ka’siyeti ----------------------------------------------------------------------------------- 6. Ter bezleri, ter bo’lip shıg’arıw fiziologiyası -----------------------------------------------------------
1. Zat almasıw haqqında ulıwma tusinik ---------------------------------------------------------------------- 2. Beloklardın’ almasıwı ------------------------------------------------------------------------------------------ 3. Maylardın’ almasıwı -------------------------------------------------------------------------------------------- 4. Uglevodlardın’ almasıwı --------------------------------------------------------------------------------------- 5. Bawırdın’ zat almasıwdag’ı a’hmiyeti ------------------------------------------------------------------------ 6. Suw ha’m mineral duzlardın’ almasıwı ------------------------------------------------------------------------- 7. Vitaminler --------------------------------------------------------------------------------------------------------- 8. Organizmde energiyanın’ payda bolıwı ha’m jumsalıwı ------------------------------------------------- 9. Tiykarg’ı zat almasıw tu’sinigi ------------------------------------------------------------------------------- 10. Fizikalıq jumıs waqtında energiyanın’ jumsalıwı -------------------------------------------------- 11. Awqatlanıw onın’ rejimi ha’m fiziologiyalıq a’hmiyeti ---------------------------------------------- 4 12. Organizmde jıllılıqtın’ retleniwinin’ fiziologiyası ---------------------------------------------- XIII-tema: Jokargı nerv iskerligi fiziologiyası ----------------------------------------------------------------------- 1. Jokargı nerv iskerligi xıqkında tusinik --------------------------------------------------------------- 2. İ.P.Pavlovtın’ reflektorlıq teoriya tusinigi printsipleri ------------------------------------------ 3. Reflekslerdin’ klassifikatsiyası. Shartli reflekslerdin’ shartsiz reflekslerden ayırmashılıg’ı ------------------- -------- 4. Shartli reflekslerdin’ payda bolıu ozgesheligi --------------------------------------------------------- 5. Shartli reflekslerdin’ payda bolıu mexanizmi ---------------------------------------------------------- 6. Shartli reflekslerdin’ turleri ------------------------------------------------------------------------------- 7. Shartli reflekslerdin’ irkiliui ha’m soniui ------------------------------------------------------------- 8. Shartli reflekslerdin’ irkiliuinin’ axmiyeti ----------------------------------------------------------- 9. Adamlarda jokarı nerv iskerliginin’ ozgesheligi --------------------------------------------------------- 10. Birinshi ha’m ekinshi signal sistemaları ---------------------------------------------------------- 11. Jokargı nerv iskerliginin’ tipleri ----------------------------------------------------------------------- 12. Uykı ha’m onın’ fiziologiyası. ----------------------------------------------------------------------------------- 13. Esitiw ha’m este saklaw, onın’ axmiyeti ha’m fiziologiyalıq mexanizmi ------------------------- Paydalaneg’an a’debiyatlar ------------------------------------------------ 5
1. Fiziologiya pa’ninin’ predmeti, izertlew usılları, rawajlanıw tariyxı ha’m a’hmiyeti. 2. Eksperiment fiziologiya pa’ninin’ tiykarg’ı izertlew usılı ekenligi xaqqında. 3. Ta’biyattanıw iliminin’ XIX-a’sirdegi rawajlanıwı ha’m onın’ fiziologiya ilimine ta’siri. 4. Fiziologiya pa’ninin’ biologiya iliminin’ rawajlanıwındag’ı a’hmiyeti, onın’ pedagogika, mektep gigienası, meditsina ha’m fizkultura ushın a’hmiyeti.
ishki ha’m sırtqı ortalıq, biologiyalıq pa’nler, fiziologiyalıq izertlew usılları, eksperement,
1. Fiziologiya pa’ninin’ predmeti, izertlew usılları, rawajlanıw tariyxı ha’m a’hmiyeti.
Fiziologiya biologiyalıq pa’n bolıp, ol tiri organizmde o’tetug’ın fiziologiyalıq qubılıslardı izertleydi ha’m u’yretedi. Bunday fiziologiyalıq qubılıslar organizmnin’ fiziologiyalıq sistemalarında, organlarda ha’m kletkalarda o’tedi. Sonlıqtan fiziologiya pa’ni fiziologiyalıq qubılıslardı u’yreniw menen birge, bunday qubılıslardın’ o’tiw mexanizmin ashıp beredi. Fiziologiyalıq qubılıslardı u’yreniwde, fiziologiya organizm ha’mme waqıt sırtqı ortalıq penen baylanısta qaraydı, sebebi tiri organizm ha’mme waqıt o’zgermeli jag’dayg’a iye bolıp ortalıq penen u’zliksiz baylanısta g’ana o’z tirishilik iskerligin salıstırmalı tu’rde turaqlı jag’dayda saqlap baradı. Fiziologiya pa’ninin’ wazıypası ha’m a’hmiyeti sonnan ibarat bolıp, ol o’zin-o’zi retlewshi ha’m sırtqı ortalıq penen u’zliksiz baylanısta bolatug’ın organizmnin’ xa’r bir bo’liminin’ bir-biri menen baylanısın, sol baylanıstın’ qalay iske asatug’ınlıg’ın ha’m qanday mug’darda energiya jumsalatug’ınlıg’ın anıqlaw bolıp tabıladı. Fiziologiya biologiyalıq pa’n bolıp ol morfologiyalıq xarakterge iye bolg’an - anatomiya, tsitologiya, gistologiya pa’nleri menen tıg’ız baylanısta rawajlanadı. Sebebi organizmnin’ strukturalıq birligi bolg’an kletkalardın’ du’zilisin bilmey turıp, olardın’ atqaratug’ın xızmetleri xaqqında tolıq mag’lıwmat alıw mu’mkin emes. Sonın’ menen birge fiziologiyalıq rawajlanıwda ximiya ha’m fizika iliminin’ de a’hmiyeti u’lken. Sebebi teri organizmde ha’mme waqıt bioximiyalıq ha’m biofizikalıq protsessler u’zliksiz tu’rde ju’redi. Mısalı: bioximiyalıq protsesslerge kletkalarda, tkanlarda payda bolatug’ın biopotentsial (bio tok) h. t. b. 2. Eksperiment fiziologiya pa’ninin’ tiykarg’ı izertlew usılı ekenligi xaqqında. Fiziologiya ilimi bul eksperimental ilim bolıp ol tiykarınan eki izertlew metodına iye: 1. Baqlaw (nablyudenie) 2. Eksperiment (ta’jiriybe) Bul eki metod bir-birinen to’mendegiler menen ajıraladı. Mısalı: baqlaw metodı tiykarında biz qanday da bir organnın’ jumıs islew jag’dayın sırttan bilemiz, biraq onın’ jumısı qalay islenedi, bul xaqqında hesh qanday mag’lıwmat ala almaymız. Bul ushın eksperiment metodın qollanıwg’a ma’jbu’r bolamız, yag’nıy ko’zge ko’rinbeytug’ın ishki jag’dayın ashıp beriw mu’mkinshiligine iye ekenligin bilesiz. Sonlıqtan biz fiziologiya ilimin eksperimental ilim esaplaymız. Bul xaqqında belgili rus fiziologi İ. P. Pavlov to’mendegilerdi aytqan, ol baqlaw metodı tiykarında biz qubılıstın’ tek bir ta’repine, sırtqı ko’rinisin anıqlaymız, al onın’ ishki qa’siyetin bile almaymız - degen. Fiziologiya eksperiment o’zinin’ maqseti ha’m wazıypasına baylanıslı ekige bo’linedi.
1. Ostrıy (kesiw) eksperiment. 2. Xronicheskiy (uzaq dawam etetug’ın) eksperiment. Ostrıy eksperiment jag’dayında eksperiment o’tkeriwshi adam organizminin’ belgili bir organına, bo’limin (vivisektsiya) tiriley kesiw jolı menen onın’ xızmetin u’yreniw mu’mkinshiligine iye boladı. Biraq bul organizmde o’tiwshi fiziologiyalıq qubılıstın’ jag’dayınan tolıq mag’lıwmat alıwg’a qıyınshılıq tuwdıradı. Sebebi tiriley kesiw waqtında organizmge ha’r qıylı qosımsha narkoz, basqa da zatlar payda boladı, al bul jag’daylar organizmnin’ fiziologiyalıq normal jag’dayın buzadı. Sonlıqtan son’g’ı waqıtları organizmge zıyansız bolg’an xronikalıq onın’ ko’pshilik fiziologiyalıq protsesslerdi anıqlawda ken’nen paydalanılmaqta. Bunın’ sebebi xronikalıq opıt organizmde bolatug’ın protsessti uzaq waqıt aralıg’ında izertlewge mu’mkinshilik beredi. Bug’an mısal: İ. P. Pavlovtın’ iytlerde as sin’iriw sistemasının’ jumısın izertlewdegi fistula qoyıw metodı, iyttin’ asqazanına qoyılg’an fistula belgili waqıttan keyin sol orıng’a tolıq ornalasqan iytke hesh qanday zıyan berilmeydı. Na’tiyjede iyt organizminde fiziologiyalıq protsess norma jag’dayında ju’redi. Bunnan tısqarı fiziologiya iliminde xaywan organizminde eksperiment jumısların o’tkeriwde ekstirpatsiya - (udalenie) yag’nıy belgili bir organdı organizimnen pu’tkilley bo’lip alıp u’yreniw ha’m izertlew metodı qollanadı. Son’g’ı waqıtları ilimnin’ jetiskenliklerine baylanıslı ayırım organlardın’ jumısı organizmnen bo’lip almastan u’yreniw ha’m izertlew metodları payda boldı. Mısalı: elektrodlar qoyıp belgili bir organnın’ jumısın jazıp alıw - EKG, MG, EEG h.t.b. 3. Ta’biyattanıw iliminin’ XIX-a’sirdegi rawajlanıwı ha’m onın’ fiziologiya ilimine ta’siri. Fiziologiya ilimi o’zinin’ rawajlanıwında ha’m qa’liplesiwinde ha’mme waqıt ta’biyat tanıw iliminin’ jetiskenliklerine su’yenedi ha’m olardı paydalanadı. Fiziologiya basqa barlıq ilimler sıyaqlı o’zinin’ rawajlanıw tariyxına iye. Onın’ rawajlanıwına birden bir sebepshi jag’day adamlardı emlew isine bolg’an mu’ta’jligin sebepshi boldı. Sebebi adam organizminin’ normal jag’dayın bilmey turıp onın’ qandayda bir kesellik jag’dayın emlew yamasa 6 onın’ aldın alıw mu’mkin emes. Organizmnin’ xızmetleri ha’m onda bolatug’ın fiziologiyalıq qubılıslar tuwralı da’slepki tu’sinikler ertedegi Gretsiya vrachları ha’m ilimpazları ta’repinen mısalı, Gippokrat (b. e. sh. 460-377 j) Aristotel (384-322 j) Ertedegi Rimde Galen, ertedegi Qıtay, İndiya ilimpazları ta’repinen qa’liplesti. Biraq orta a’sirlerge kelip ta’biyat iliminin’ rawajlanıwı dinnin’ quwdalawına tu’siwine baylanıslı bir qansha qıyınshılıqlarg’a ushıradı. Sebebi din iyeleri bul da’wirde o’li deneni ashıp kesip tekseriwge ruxsat etpeytug’ın edi. XV-XVI a’sirlerge kelip feodalizmnin’ kapitalizmge almasıwı yag’nıy ayırım ma’mleketlerde kapitalizmnin’ ku’shli rawajlanıwı o’z gezeginde ilimnin’ ha’m ma’deniyattın’ rawajlanıwına qolaylı jag’day du’zdi. Na’tiyjede adam organizminin’ anatomiyalıq du’zilisin u’yreniwge bolg’an mu’mkinshilik, organlardın’ atqaratug’ın xızmetlerin anıqlawg’a mu’mkinshilik berdi. Usı da’wirde Paluan universitetinin’ professorı Andrey Vizaliydin’ “Adam denesinin’ du’zilisi xaqqında” degen miyneti jarıqqa shıqtı. Bul miynet tek g’ana anatomiya ilimindegi jetiskenlik bolıp qoymastan fiziologiya iliminin’ rawajlanıwına qalay jag’day du’zdi. Baqlaw ha’m eksperiment metodına tiykarlang’an ilimiy fiziologiyanın’ rawajlanıwı XVII a’sirdin’ baslarına tuwrı keledi, ol belgili vrach-anatom ha’m fiziolog anglichan ilimpazı Vilyam Garveydin’ (1578-1657) atı menen baylanıslı. Ol 1628 jıl “Xaywanlarda qannın’ ha’m ju’rektin’ ha’reketi xaqqın’da anatomiyalıq izertlewler” degen miynetin jazıp, bul miynet Garvey I-ret u’lken qan aylanıs shen’berin ashqan. Bunnan son’ Malpigi (1628-1694) mikroskop ja’rdeminde arteriya ha’m vena qan tamırlarının’ mayda qan tamırları bolg’an kapillyarlar ja’rdeminde bir- biri menen baylanısatug’ınlıg’ın anıqladı. Bunnan tısqarı frantsuz filosofı matematik ha’m fiziolog Rene Dekart (1596- 1650) refleks tu’sinigin ha’m onın’ fiziologiyalıq qubılıs ekenligin anıqladı. Fiziologiya iliminin’ bunnan bılay rawajlanıwına ximiya ha’m fizika iliminin’ jetiskenlikleri sebepshi bola basladı. Olar diniy tu’siniklerge bir qansha soqqı berdi, biraq fiziologiyalıq protsesslerdi u’yreniwde ko’binese ximiyanın’ a’sirise fizikanın’ nızamlıqlarına su’yene otırıp bir qansha burmalawshılıqlar payda boldı. Na’tiyjede metafizikalıq ag’ım payda boldı. Yag’nıy teri organizmde o’tetug’ın qubılıslardı fizikanın’ zan’ları menen tu’sindirgisi kelgen bir qansha ilimpaz payda boldı. Bul ag’ımg’a vitalizm dep at berdi. XVIII-a’sirdin’ aqırında XIX- a’sirdin’ basında metafizikalıq ko’z-qaraslarg’a ta’biyattanıw iliminin’ en’ tiykarg’ı u’sh u’lken ashılıwı soqqı berdi. Bul ilimiy jan’alıqlarg’a M. V. Lomonosov ta’ripinen do’retilgen zat ha’m energiyanın’ bir tu’rden ekinshi tu’rge o’zgeriwi yamasa saqlanıw zan’ın Shvann ha’m Shleyden ta’repinen kletkalıq du’zilistin’ ashılıwı, ekinshiden Ch. Darvin ta’repinen evolyutsiyalıq ta’limattın’ ashılıwı esaplanadı. Bunnan tısqarı D. İ. Mendeleev ta’repinen ximiyalıq elementlerdin’ periodlıq sisteması nızamlıg’ının’ ashılıwı ulıwma ta’biyattanıw iliminin’ rawajlanıwında jan’a jetiskenliklerdi payda etti. Fiziologiyanın’ o’z aldına ilim bolıp jetilisiwi XIX ha’m XX a’sirlerde qa’liplesti. Shet el ilimpazlarınan frantsuz ilimpazı Kyud Bernar (1813-1977) qan tamırları ishki ken’isliginin’ nervinin’ retleniw mexanizmin, organizmde uglevod almasıwın ha’m organizmnin’ ishki ortalıg’ı xaqqındag’ı pikirlerdi ayttı ha’m olardı da’lilledi. Germaniyalı ilimpaz elektrofiziologiyanın’ tiykarın saldı. Angliya fiziologi Sherrinton (1855-1945) oraylıq nerv sistemasının’ to’mengi bo’limi bolg’an arqa miydin’ fiziologiyası boyınsha ko’plegen ashılıwlar ha’m jan’alıqlar do’retti. 1871-1945 jıllar aralıg’ında SShA ilimpazı Kennon vegetativlik nerv sistemasının’ iskerligi tuwralı bir qansha jaqsı miynetler do’retti. Bunnan tısqarı rus ilimpazları İ. M. Sechenov, İ. P. Pavlov, S. P. Botkin, V. Bexterov ha’m basqalar fiziologiya ilimiy rawajlandırıwda en’ joqarg’ı jetiskenliklerge eristi. Na’tiyjede vitalizm ag’ımına qarama- qarsı ag’ım bolg’an nervizm progressiv ag’ımı qa’liplesti. Bul ag’ımnın’ tiykarg’ı maqseti organizmde bolatug’ın qa’legen fiziologiyalıq qubılıs nerv sisteması iskerligine baylanıslı retlenedi ha’m o’tedi degen ma’nisti alg’a qoyadı. İ. M Sechenov (1829-1905) rus fiziologiyasının’ atası dep biykarg’a aytılmag’an, sebebi ol I-ret gazlardın’ qan arqalı kletkalarg’a jetkerilip beriw protsessin anıqladı. Bunnan tısqarı İ. M. Sechenovtın’ 1863 jılı “Bas miyi refleksleri” degen miyneti jarıqqa shıg’ıp, onda bas miyinin’ xızmeti refleks tiykarında iske asatug’ınlıg’ı da’lillengen edi. Bul jag’day son’ın ala İ. P. Pavlov ta’repinen ha’r ta’repleme rawajlandırılıp sha’rtli refleksler teoriyasının’ ka’liplesiwine tiykar saldı. İ. M. Sechenovtın’ jumısın dawam ettirgen Peterburg Universitetinin’ professorı N. E. Vvedenskiy teri kletkalarındag’ı elektrolitlik qubılıstı telefon ja’rdemindegi qabıllaw metodikasın islep shıqtı ha’m qozıw protsessinin’ tek g’ana qozdırıwshı yag’nıy titirkendirgishke baylanıslı emes, al qozıwshı tkannın’ fiziologiyalıq jag’dayına da baylanıslı ekenligin anıqladı. Na’tiyjede Vvedenskiy son’ın ala nerv tkanının’ ju’da’ az sharshaw protsessine uqıplı ekenligin anıqladı. Eksperimental izertlewler ja’rdeminde Vvedenskiy qozıw ha’m irkiliw protsesslerinin’ bir-birine baylanıslı ekenligin anıqladı. N. E. Vvedenskiy ideyasın son’ın ala onın’ sha’kirti A. A. Uxtomskiy dawam etip (1875- 1942) dominanta ta’liymatın do’retti. Fiziologiya iliminin’ rawajlanıwında İ. P. Pavlovtın’ izertlew jumısları ayrıqsha orın tuttı. İ. M. Sechenov ta’repinen do’retilgen “Bas miyi refleksları” miynetinin’ ta’siri na’tiyjesinde İ. P. Pavlov Ryazan qalasında diniy seminariyanı taslap Peterburg universitetinin’ fizika-matematika fakultetinin’ ta’biyattanıw bo’limine oqıwg’a kiredi ha’m onı tamamlag’annan keyin o’zinin’ bilimin biologiya, a’sirise fiziologiya tarawı boyınsha bunnan bılayda bayıtıw ha’m rawajlandırıw ushın meditsinalıq xirurgiya akademiyasında oqıydı ha’m o’mirinin’ aqırına shekem fiziologiya tarawı boyınsha izertlew jumısların ju’rgizedi. İ. P. Pavlovtın’ ilimiy izertlew jumıslarına qolay jag’day du’ziw maqsetinde 1921-jılı V. İ. Lenin İ. P. Pavlovqa izertlew jumıslarında tiyisli bolg’an barlıq jag’daylardı du’ziw xaqqındag’ı dekretke qol qoyadı. Na’tiyjede Peterburg qalasında fiziologiya institutı, al Koltushi poselkasında (xa’zir selo Pavlovo) biostantsiya du’ziledi. İ. P. Pavlovtın’ ilimiy izertlew jumısları tiykarınan u’sh bag’darda ju’rgizilgen: 1874-1885 jıllar aralıg’ında qan aylanısı fiziologiyası; 1886-1901 jıllar aralıg’ında as sin’iriw fiziologiyası; 1901-1936 jıllar aralıg’ında adam ha’m xaywanlardın’ joqarı nerv iskerligi tarawında izertlew jumısların alıp barg’an.
7 Joqarı nerv iskerligi boyınsha islengen izertlew jumıslarının’ na’tiyjesi retinde sha’rtli refleksler teoriyası mısal boladı. Sonlıqtan Koltushi poselkasın ha’zirgi waqıtta fiziologlar “sha’rtli releksler patshalıg’ı” dep ataydı. İ. P. Pavlovtın’ ilimiy izertlew jumıslarına shekem organizm funktsiyaların izertlew tek analitikalıq yag’nıy analiz jasaw menen sheklengen bolsa, İ. P. Pavlov sintetikalıq jol menen xa’r bir organnın’ jumısın organizmdi ha’mme waqıt bir pu’tin sistema dep onı sırtqı ortalıq penen baylanısta izertlew ha’m u’yreniw usılıp payda etti. Sonlıqtan fiziologiyalıq protsesslerdin’ o’tiwine tek analiz jasalıp qoymastan og’an sintetiklıq juwmaq shıg’arıw, teri organizm xızmetlerinin’ retleniwinde nerv sistemasının’ roli a’xmiyetli ekenligi anıqlandı. Sonlıqtan İ. P. Pavlovtın’ ilimiy izertlew jumıslarının’ tiykarg’ı printsipi, tiri organizmde o’tetug’ın fiziologiyalıq qubılıslardı analiz ha’m sintez usılında anıqlawg’a bag’darlang’an bolıp tabıladı. Fiziologiya iliminin’ rawajlanıwı onın’ jan’a tarawlarg’a bo’liniwine alıp keldi. Na’tiyjede joqarı nerv iskerligi fiiologiyası, miynet ha’m sport fiziologiyası salıstıramalı ha’m jas o’zgesheligi fiziologiyası, awırıw organizm fiziologiyası, jeke fiziologiya (jeke organ) h. t. b. ta’replerdin’ qa’liplesiwine alıp keldi. Ha’zirgi zaman fiziologiyasının’ rawajlanıwında ha’m qa’liplesiwinde İ. P. Pavlovtın’, L. A. Orbeldin, K. M. Bıkovtın’, V. N. Chernıshevskiydin’, P. K. Anoxinnin’ ilimiy miynetleri u’lken a’hmiyetke iye. P. K. Anoxin ta’repinen organizmnin’ funktsiyalıq sisteması, P. K. Anoxinnin’ ko’rsetpesi boyınsha to’mendegilerdi o’z ishine aladı: Sırtqı ortalıq ta’sirin qabıllawshı retseptorlar; Retseptorlarda payda bolg’an signaldı o’tkeriwshi bo’limler; Oraylıq neyronlar; Afferentlik apparatlar ha’m olardın’ jıyındıları;
Download 0.74 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|