' G. P. Xomchenko, I. G. Xomchenko
aniqlangan. Spiral struktura spiralning yonm a-yon o'ramlaridagi
Download 6.95 Mb. Pdf ko'rish
|
aniqlangan. Spiral struktura spiralning yonm a-yon o'ramlaridagi aminokislotalar qoldiqlaridagi CO va NH gruppalar orasida vujudga keladigan vodorod bog'lanishlar bilan tutib turiladi (18.1-rasm, a da punktir bilan belgilangan). Bunday ikkilamchi struktura a - spiral deb ataladi (18.1- rasm, a). Unda vodorod bog'lanishlar spiralning uzun o'qiga parallel yo'nalgan (a-spirallar amorf qismlari bilan navbatlashib keladi). Hozirgi vaqtda bunday tasawur jamoatchilik tomonidan e ’tirof erilgan. Faqat ozroq sondagi oqsillardagina uzun polipeptid zanjirlar bo'ladi; masalan, tabiiy ip ak oq sili — qovushoq sharbatsimon suyuqlik bo'lgan fibroin ana shunday oqsillar qatoriga kiradi, u havoda puxta, erimaydigan ip hosil qilib qotadi. O q s i l n i n g u c h l a m c h i s t r u k t u r a s i — real uch o 'l- chamli konfiguratsiya bo'lib, poli peptid zanjirning buralgan spirali fazoda ana shunday shaklga kiradi. Eng oddiy hollarda uchlam chi struk- turani o'zi yana spiral bo'lib o'ralgan 18.1-rasm. Denaturatsiyada spiral shaklida tasawur qilish mum- oqsil molekulasi konfigura- kin. Bunday stnikturada fazoda bo'r- tsiyasining o'zgarishi: tib chiqqan va botiq joylari bo'lib, a
а -spiral;
tartibi
buzilgan oqsil zanjiri. qaragan b o'lad i. Oqsil m oleku- lasining o'ziga xosligi, uning biologik faolligi uchlamchi struktura bilan tushuntiriladi. Oqsillarda uchlam chi strukturani hosil qiluvchi va saqlab turadigan asosiy omillar aminokislotalar qoldiqlarining yonaki radikallari orasidagi bogianishlardir (oltingugurt atomlarining disulfid hosil bo'lgan ko‘prikchaIari —S—S—, aminogruppa bilan karboksildan hosil bo'lgan tuz ko'prikchalari, vodorod ko'prik- chalari va h. k.). Oqsillarning juda turli-tuman xossalari ularning tuzilishi bilan izohlanadi. Ularning eruvchanligi turlicha: ba'zilari suvda eriydi, boshqalari — neytral tuzlarning suyultirilgan eritmalarida eriydi, ayrimlari esa umuman erimaydi (masalan, qoplovchi to'qim a- larning oqsillari). Oqsillar suvda eriganida o'ziga xos molekular- dispers sistema (yuqori molekular m oddaning eritmasi) hosil bo'ladi. Ba’zi oqsillarni (tovuq tuxumining oqsili, qon gemoglobini) kristallar holida ajratib olish mumkin. Kimyoviy tarkibi jihatdan oqsillar ikki guruhga bo'linadi; a) oddiy oqsillar - proteinlar, ular gidrolizlanganda faqat amino- kislotalarga ajraladi; b) murakkab oqsillar — p ro teid la r, ular gidrolizlanganda aminokislotalar bilan oqsilmas tabiatli moddalar (uglevodlar, nuklein kislotalar va b.) hosil qiladi; bular oqsil moddalar bilan oqsilnias moddalaming birikmalaridir. Oqsillar tarkibida karboksil bilan aminogruppa borligi sababli ular aminokislotalar kabi amfoter xossalarni nam oyon qiladi. Masalan, ishqorlar ta’sir ettirilganda oqsil anion shaklida reaksiyaga kirishadi — ishqorning kationi bilan birikadi va albuminat tuzini hosil qiladi: H ,N —C H —COOH + NaOH H ,0 + H ,N —C H —COONa I I R R
sintonin hosil qiladi: H ,N —С Н -С О О Н + Н С 1 -» ‘ Т I
; R H 3N -C H -C O O H R СГ Agar oqsil molekulasida karboksil gruppalar ko'p bo'lsa, u kislota xossalarini, aminogruppalar ko'p bo'lganda esa — asos xossalarini namoyon qiladi. Ayrim omillar ta‘sirida oqsillarning ikkilamchi va uchlamchi strukturasi buziladi — oqsilning denaturatsiyasi sodir b oiad i. Oqsil denaturatsiyasining mohiyati molekulaning ikkilamchi va uch lamchi strukturasiga sabab boiadigan bogianishlarning (vodorod ko‘prikchasi, tuz ko‘prikchasi va boshqa ko'prikchalarning) uzi- lishidan iborat. Bu esa oqsil molekulasi konfiguratsiyasining buzilishiga olib keladi (18.1- rasm, b). Oqsillarning denaturatsiyasiga turli xil reagentlar va sharoitlar: kuchli kislota va ishqorlaming, etil spirtning, og'ir metallar tuzlarining ta’siri, radiatsiya, qizdi rish, kuchli chayqalish va b. sabab boiadi. 1-
masala. Metandan foydalanib va boshqa organik birikmalar ishlatmay turib, qanday qilib anilin olish mumkin? Reaksiyalar- ning sodir b o iish shart-sharoitlarini ko'rsating. Yechish. Metanning pirolizini amalga oshirib, asetilen olish mumkin: Asetilendan ko‘mir katalizatori ishtirokida benzol olish mumkin: Benzolga nitrolovchi aralashma (konsentrlangan nitrat va sulfat kislotalar aralashmasi) ta’sir ettirilganda nitrobenzol hosil boiadi: Nitrobenzoldan N. N . Zinin reaksiyasi bo'yicha anilin olish mum kin, bunda qaytaruvchi sifatida ammoniy suifid, kislotali muhitdagi temir yoki katalizator ishtirokida vodoroddan foydalaniladi, masalan: 2-
masala. 1 2 , 8
g kabiy karbiddan olingan aminosirka kislotani neytrallash uchun kaliy gidroksidning 15% li eritmasidan (zichligi 1,14 g/m l) qancha hajm talab qilinadi? Yechish. Kalsiy karbiddan aminosirka kislota sintez qilish reak siyalarining tenglamalarini tuzamiz: 18.7- §. Namunaviy m asalalar yechish 2CH<-^-»C 2
2
2
+ H N 0 3 n o 2 + H20 NO, + 3H NH, + 2H ,0 a) kalsiy karbiddan asetilen olish CaC
2+2H 20 -> Ca(OH)2+C2H 2 b) aldegidning olinishi (Kucherov reaksiyasi) C 2H 2+ H 20 > CH .CO H d) asetaldegidni istalgan oksidlovchi bilan oksidlash C H
3C 0 H + [0 ] -> CH 3COOH e) sirka kislotani xlorlash C H
3COOH+Cl2 -> ClCH2CO OH +H Cl 0
C1CH.COOH+2NH, -> H ,N C H ,C O O H +N H ,C l 2 3 2 2 4 Kalsiy karbidning molyar massasi 64 g/m ol, ya’ni reaksiya uchun quyidagi miqdorda CaC 2
12
—— mol = 0,2 mol CaC , 64
CaC, dan 1 mol aminosirka kislota olinishi mumkin. Dem ak, 0 , 2
mol kalsiy karbiddan 0 , 2
mol kislota olish mumkin. Kaliy gidroksid bilan neytrallash reaksiyasi: HjN CH jCO O H +K O H -> h 2n c h 2c o o k + h 2o
74,67
ml = 65,5 ml 3-
masala. Birlamchi amin vodorod bromid bilan hosil qilgan tuzning tarkibida 63,5% brom bo'ladi. Am inni molyar massasining formulasini aniqlang. Yechish. Aminning formulasini R N H 2
bunda R - molyar massasi x g/m ol b o ig a n uglevodorod radikali. Amin vodorod bromid bilan reaksiyaga kirishadi: RN H ,+H B r -> RNH3Br R N H 3B rning molyar massasini (x+ 97) g/m ol holida tasawur qilamiz. Brom atomlarining molyar massasini (80 g/m ol) bilgan holda va olingan tuzning 1
1
7
2
2
5
4 - masala. Benzol bilan anilinning 10,9 g aralashmasiga temir (111) bromid ishtirokida 1 kg 3,2% li bromli suv ta’sir ettirib rang- sizlantirildi. Aralashmadagi har qaysi moddaning massa ulushini aniqlang. Yechish. Anilin va benzol temir (HI) bromid ishtirokida bromli suvda erigan brom bilan reaksiyaga kirishadi: Reaksiyaga kirishgan bromning massasi 1000-3,2 • 100 s ~ 3 2 g Shunday belgilashlar kiritamiz: x g - reaksiyaga kirishgan anilinning massasi; у g — (a) sxema bo'yicha reaksiyaga kirishgan bromning massasi. U holda aralashmadagi benzolning massasi (10,9 — x) g, (b) reaksiyada ishtirok etgan bromning massasi esa (32 — _y) g ta teng. Moddalaming molyar massalari: anilinniki — 93, benzolniki — 78, bromniki — 160 g/mol. Tenglama (a) dan ko'rinib turibdiki, 1 93 g = 93 g anilin bilan reaksiyaga kiritish uchun 3 1 6 0 g = 4 8 0 g B r2 kerak. U holda 93 g anilin - 480 g Br 2
2
93>> = 480x
2
(d) 78 g benzol — 160 g Br 2 (10,9
- x) benzol - „(32 — у)" g Br 2
78 (32 - y) = 160 ( 1 0 ,9 - x)
(e)
(d) ham (e) tenglamalar sistemasini yechib, x = 3,1 g ekanligini topamiz. Demak, aralashmada 3,1 g anilin bor, uning massa ulushi quyidagicha: 3,1 100
— = 22.44 % Aralashmadagi benzolning miqdori 10,9 — 3,1 = 7 ,8 g, uning massa ulushi: 7,8 100
10,9 = 71,56 % 1 8 - B O B G A D O I R T E S T L A R VA U LAR N IN G Y E C H I M L A R I
4
chi amin mavjud? A) 3
B) 2 С) I D) yo‘q E) 4 Yechish. Molekulada 4 ta uglerod atomi b o isa , ularning azot bilan ikkita C H , radikalidan tashqari, uchinchi radikalda ikkita uglerod atomli to'yinmagan —C 2
3
18.2. Quyidagi moddalaming qaysilari bilan oqsil moddalari uchun ksantoprotein reaksiyasini amalga oshirish mumkin? 1) ammiak; 2) magniy gidroksid; 3) dolomit; 4) natriy gidroksid; 5) natriy sulfat; 6
sulfat. A) 1,3 B) 2,5 C) 3,7 D ) 4,6 E) 4,7 Yechish. Oqsil moddalar tarkibidagi azot atomini aniqlash uchun mistetraammiakatning o'ziga xos rangi paydo b o ‘lishidan foydalaniladigan jarayonni ksantoprotein reaksiyasi deb ataladi. Shu maqsadda oqsil modda solingan probirkaga ishqor eritmasidan qo'shib unga mis (II) ioni tutgan eritmadan bir necha tomchi qo‘shilganda intensiv ko‘k tusli eritma hosil bo'ladi. Javob: E boiad i. 18.3. Quyida keltirilgan uglevodorodlardan qaysi birida uglerodning massa ulushi 50% ga teng? A) C H 4
C) C T 4
D ) C D 2
2
4
Form ulalari keltirilgan m od d alam in g har biri uglevodorod va ulardagi uglerod atomlari bittadan. Shu sababli birikmadagi uglerod massasiga qolgan vodorodning turli massali atomlari soni ham 1 2
ga teng bo'lgan massaga ega bo'lishi kerak. Bunday xususiyatga faqat tritiymetan CT 4
Javobi: С boiadi. 18.4. Tarkibi C ,H .N 0 2
A) 9 B) 8
D ) 7 E) 11 Yechish. Formulasidan ko'rinishicha, bu moddaning radikali to'yinmagan bo'lishi kerak. Nitrobirikmalarni ko'rib chiqamiz: 1) C H - C H = C H —N O , 2) C H .- C = C H , 3) C H 2- C H = C H 2 NO NO 1-nitropropen-l (sis- va vans-izomerlar) 2-nitropro-
3-nitropro- p e n -1
n itrotsiklopropan Bu formula quyidagi aminokislotalarga ham taalluqli 1) СН=С-СООН 2) с н = с н - с о о н 2-am inopropen-2 | (2-aminoakril kislota) N H 2 3-aminopropen-2-kislota (3-aminoakriI kislota) S 3) c h
2= c h - c h - q ^ o - n h
4 — akril kislotaning ammoniyli tuzi. Javob: В b o ia d i. 18.5. Formulasi CtH O.N b o ig a n dipeptidning 1,62 g miqdori yetarli miqdordagi kislorodda yonishi natijasida olingan mahsulotlar kalsiy gidroksidi orqali, so‘ngra fosfor (V) oksid ustida quritildi. Ortiqcha kisloroddan tozalangan gaz hajmi 2,464 1 (n. sh.) boigan. Fosfor (V) oksid massasi 0,9 g g a origan, kalsiy gidroksid eritmasidan 5,0 g cho'kma ajratib olingan. Kimyoviy jarayonlarda qatnashmay qolgan inert xususiyatiga ega b o ig a n gazning havoga nisbatan zichligi 0,965, uning hajmi esa 224 ml b oig a n . Dipeptid tarkibidagi aminokislotaning biri serin (HO—CH 2
ekanligi m aium b o isa , ikkinchi aminokislotani aniqlang. A) alanin B) sistein C) leysin D ) glitsin E) valin Yechish: Oxirgi inert xususiyatiga ega b o ig a n gaz moddaning nisbiy molekular massasi M — 29 0,965 = 28 b o iib , uning modda miqdori n(N 2) = 0,01 mol, massasi esa 0,28 g ekan. Fosfor (V) oksidiga yutilgan modda 0,9 g massadagi suv boiib, uning miqdori 0,05 mol yoki vodorod massasi m(H) = 0,1 g boiadi. Kalsiy gidroksid bilan CO, reaksiyasi mahsuloti C a C 0 3
n(C ) = 0,05 mol, uglerod massasi esa 0,6 g ga teng. Analiz natijasida olingan mahsulotlami umumiy massasi 0,28 + 0,10 + 0,6 = 0,98 g b o ia d i, b o sh lan gich modda tarkibidagi kislorod massasi esa flj(O) = 1,62 — 0,98 = 0,64 g b o iib , uning miqdori n ( 0 ) = 0,04 molga teng. Undan x; y; z] p = 0,05:0,10:0,02:0,04 yoki C 5
1
2
4
7
n om aiu m aminokislota tarkibidagi atomlar soni esa C ,H 3
2
2
glitsilserin ekan. UMUMIY KIMYODAN MUSTAQIL YECHISH UCHUN TEST SAVOLLARI 1. 18.5. Test savolining javobida keltirilgan kislorod hajmidagi kislorod molekulalari soni nechta bo'ladi? A) 1,6 10 22
B) 1,8 10 24
C) 2 ,1 -10 24
24
24
dona bo'ladi? A) 172 B) 260,2 C) 216 D ) 164 E) 280 3. Kalsiy gidroksidning necha mol miqdori ortofosfat kislotaning ikki ekvivalenti bilan reaksiyasi oxirigacha sodir bo'ladi? A) 1,0 B) 2,4 C ) 2,8 D ) 3,0 E) 1,5 4. Davriy sistemadagi berelliydan poloniygacha o'tkazilgan diago nal chiziq va uning yonlarida joylashgan asosiy gruppacha elementlarining ko'pchilik xususiyatlari (masalan, oksidlari va gidroksidlarining amfoter xususiyatlari) o'zaro juda o'xshash bo'ladi. Bu hodisani tushuntirishda element atomlarining qaysi xususiyatlariga tayanish o'rinli bo'ladi? 1
bo'lishi; 2
3) ion zaryadining ion radiusiga nisbati yaqin bo'lishi; 4) yadro zaryadining atom radiusiga nisbati yaqin bo'lishi; 5) har bir elem ent atom ining elektronga moyilligi yaqin bo'lishi; 6
bo'lishi. A) 1, 2, 6
В) 1, 3, 5 С) 1, 3, 6
6
6
lanish darajalarining mutlaq (absolut, ya’ni oksidlanish dara jasining zaryadini hisobga olinmagan) qiymati bir xil emas? 1) am m oniy ioni; 2) azot (II) oksid; 3) azot (I) oksid; 4) uglerod (II) oksid; Download 6.95 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling