£ з б е к и с т о н р е с п у б л и к а с и о л и й в а

Mas’udbek (1238-1289 yy) bir tomondan, hukmron mo’g’ul xonlari, aslzodalari 

bilan umumiy til topishga harakat etib, ularning manfaatlari, qiziqishlariga mos keladigan 

siyosat  yurgizgan bo’lsa, ikkinchi tomondan mo’g’ul xonlari o’rtasidagi toju-taxt, 

hukmronlik uchun yuz bergan o’zaro ixtiloflardan ustalik bilan foydalanib, o’lkada savdo-

sotiqni jonlantirish, iqtisodiy tadbirlarni amalga oshirishga intildi.  

---

 

128

 

 

 

 

 

 

Mas’udbek 

yuritgan 

siyosat va 

uning 

natijalari 

¾  Mo’g’ul zodogonlarining yurtda qilgan o’zboshimcha xatti-

harakatlariga chek qo’yildi 

¾  O’lkada nisbiy tinchlik, yaratuvchilik jarayoni hukm surdi 

¾  1271 yilda o’tkazilgan pul islohoti va bir xil vazndagi sof kumush 

tangalarning zarb etilishi o’lkaning iqtisodiy-moliyaviy ahvolini, 

savdo-tijorat ishlarining ancha yaxshilanishiga turtki berdi 

¾  Buxoro, Samarqand, Shosh, Termiz, Farg’ona shaharlarining 

yangidan tiklanishi, ularning savdo-sotiq va hunarmandchilik 

markazlari sifatidagi mavqei ko’tarildi 

¾  Islom dini va uning peshvolari nufuzi tiklandi. Islomning 

Movarounnahrning rasmiy dini sifatidagi mavqei ortib bordi 

¾  Mo’g’ullar va bir qator turkiy qavm, elatlarning Movarounnahrga 

kelib o’troqlashuvi va muqim yashashga moslashuvi jarayoni 

faollashdi 

 

Movarounnahr hududlarida yuz bergan bu xildagi ijobiy o’zgarishlarda  Chig’atoy  

ulusi  xoni tashabbusi bilan mo’g’ul no’yonlari va shohzodalarining 1269 yilda Talas 

vodiysida bo’lib o’tgan qurultoyi va undagi tarixiy kelishuvning roli va ta’siri katta bo’ldi. 

Mazkur qurultoy barcha mo’g’ul xonlari, aslzodalariga qaerda yashashlaridan qat’i nazar 

mahalliy aholi hayoti, turmush tarziga aralashmaslik, belgilab qo’yilgan soliq, to’lovlar 

bilan qanoatlanish, ekin maydonlarini payxon qilmaslik majburiyatini yukladi. Ularni 

Movarounnahr erlariga ko’chib, asta-sekin o’troq hayotga o’ta borishga da’vat etdi.  

XIII asrning ikkinchi yarmiga kelib mo’g’ullarning mahalliy aholiga, ularning  

turli  ijtimoiy  qatlamlariga  nisbatan munosabatlari ham keskin o’zgarib bordi. Mo’g’ul 

hukmron doiralarining bil qismi erlik aholining yirik mulkdorlari, ruhoniylari, savdo-

sotiq, hunarmand tabaqalari bilan umumiy til topib, o’z qarashlarini o’zgartirib, 

musulmon ruhoniylariga hayrixohlik va hurmat  bilan  munosabatda  bo’la boshladilar. 

Chig’atoy ulusida islom rasmiy davlat dini maqomiga ega bo’ldi. Shuningdek, mo’g’ul 

qabilalari, elatlari bilan birga XIII asrning ikkinchi yarmidan boshlab ko’plab turkiy 

urug’-qavmlar ham   Movarounnahrga kelib o’rnasha boshladi. Jumladan, barloslar 

Qashqadaryoda, jaloirlar Ohangaron vodiysida, arlotlar Afg’oniston shimolida, kavchinlar 

Tojikiston janubida, turkiylashgan mo’g’ullar urug’i-so’fiylar Xorazmda joylashib, 

chuqur tomir otib bordi. Bu esa turkiy xalqlar, elatlarning o’lkadagi mavqeining yanada 

mustahkamlanishiga, turkiy til va uning shevalari ta’sirining  ortib borishiga bois bo’ldi. 

XIV asrdan boshlab Chig’atoy ulusida mo’g’ul xonlari boshqaruvi sohasida ham muhim 

o’zgarishlar yuz beradi. Bu o’zgarishlar, dastavval, Chig’atoy xonlaridan Duvoxon /1282-

1306/, uning o’g’illari Kebekxon /1318 - 1326/, Tarmashirin /1326 - 1334/ nomlari bilan 

bog’liqdir. Jumladan, Duvaxon davrida katta vakolatga ega  bo’lgan Mas’udbek sa’i-

harakatlari bilan shaharsozlik rivojlanganligi, savdo-sotiq ahli katta naf topganligi, qishloq 

xo’jaligi ancha yuksalganligi ko’zga tashlanadi. Kebekxon esa o’z qarargohini mo’g’ul 

hukmdorlari orasida birinchi bo’lib Movarounnahrga ko’chirdi. Qashqadaryo vohasidagi 

Nasaf shahridan uncha uzoq bo’lmagan joyda uning buyrug’i bilan saroy /mo’g’ulcha 

---

 

129

ma’nosi «qarshi»/ bunyod etilib, Qarshi nomi bilan poytaxtga aylantirilishi o’sha davrning 

muhim voqealaridan bo’lgan. 

Kebekxonning muhim xizmatlaridan yana biri - bu uning pul va ma’muriy-

hududiy sohalarda o’tkazgan islohotlaridir. Xususan 1321 yilda o’tkazilgan pul islohotida 

xulagiylar davlati va Oltin O’rdadagi amaldagi pul tizimi hisobga olingan edi. Og’irligi 8 

grammlik kata kumush tanga va 1 grammlik kichik tanga zarb etildi. Katta tanga «dinor» 

deb, kichik tanga «dirham» deb atalgan. Yangi pul birligi «Kepaki» nomi bilan mashhur 

bo’lgan. Islohotning dastlabki yillarida Kebek nomi bilan mashhur bo’lgan bu tangalar 

ko’plab hajmlarda Samarqand va Buxoroda zarb qilinib, muomalaga chiqarilgan. Bu ikki 

xil qimmatga ega bo’lgan kumush tangalar keyinchalik boshqa hukmdorlar tomonidan 

ham chiqarilgan. Masalan, Tarmashirin davrida O’trorda ko’plab kumush tangalar 

chiqaradigan zarbxona muntazam ishlab turgan. Kebekning pul islohoti tashqi va ichki 

savdoning rivojlanishi uchun qulay shart-sharoit yaratishga xizmat qildi. 

Ma’muriy islohotga ko’ra, Movarounnahr hududlari viloyatlarga, viloyatlar 

tumanlar (mo’g’ullar tartib qilgan 10 ming askar beradigan, aholisi 40-50 ming nafar 

bo’lgan, hozirgi tumanlarimizga qiyos etsa bo’ladi - izoh) ga bo’lindi. Jumladan, 

Samarqand   viloyatida 7 ta, Farg’ona viloyatida 9 ta tuman tarkib topgan. Kebekxonning 

o’lkada tinchlik, osoyishtalik va totuvlik o’rnatish borasidagi siyosatini Tarmashirin izchil 

davom ettirdi. U islomni qabul etib, uni davlatning rasmiy dini darajasiga ko’tardi. 

Kebekxon yo’nalishida siyosat yurgizgan mo’g’ul  xonlarining navbatdagi  vakili 

Qozonxon /1334-1346/ ham Movarounnahr hududlari birligini saqlash, tubjoy aholi 

manfaatlarini himoya qilish uchun mahalliy mo’g’ul va turk amirlari, no’yonlarining olib 

borayotgan bir yoqlama kurashlarini bartaraf etishga intildi. U o’zi uchun qarorgoh 

sifatida Qarshi bilan Buxoro oraligida (hozirgi Muborak tumani hududida) mashhur 

Zanjirsaroy qal’asini qurdirdi. Biroq markazdan qochuvchi kuchlarning, dastavval, 

ko’chmanchi mo’g’ul amirlarining kuchayib borayotgan ta’siri va fitnasi oqibatida 1346 

yilda Qozonxon qatl etiladi. Shundan so’ng hokimiyat tepasiga kelgan amir Qazog’on  

(1347-1358) mo’g’ul zodagonlari manfaatlarini yoqlab siyosat yurgizdi. Uning o’zi ham 

bir joyda muqim yashamasdan ko’p vaqtini bosqinchilik yurishlarida o’tkazardi. Buning 

oqibatida uning davrida mahalliy aholi tub manfaatlari bilan mo’g’ul hukmdorlari 

manfaatlari bir-biriga tobora zid kela bordi. Bu esa Movarounnahrda yana siyosiy 

vaziyatning keskinlashuviga, hokimiyatga intiluvchi kuchlarning faol harakatga kelishiga 

sabab bo’ldi. XIV asrning 40 - yillarida Chig’atoy ulusi ikki qismga: Ettisuv, Sharqiy 

Turkistondan iborat Mo’g’ulistonga va Movarounnahrga bo’linib ketdi. 1348 yilda 

Chiqatoy naslidan bo’lgan Tug’luq Temur Mo’g’uliston xoki etib ko’tarildi. 

Movarounnahrda hokimiyatni egallagan amir Husayn 1358 yilda o’ldiriladi. 

Bunday sharoitda Movarounnahr yurtini birlashtirish, mahalliy hukmdorlarning 

o’zboshimchalik, boshboshdoqlik harakatlariga chek qo’yish, jafokash xalqni mo’g’ullar 

zulmi va istibdodidan butkul xalos etish va unda qudratli markazlashgan davlat barpo 

etishdan iborat yuksak vazifa tarixiy zaruriyat taqazosi bilan kun tartibiga qo’yildi. Uni 

muvaffaqiyatli uddalash esa ulug’ bobokolonimiz Amir Temurga nasib etdi. 

 

---

 

130