0 ‘zbek3ST0n tarixi umumiy o‘rta ta’lim maktablarining 8- sinfi uchun darslik

hokimiyatini mustah- 
kamlash uchun kurash
Boqi Muhammad (1601-1605) mamlakat 
sarhadlari jipsligini mustahkamlash, bosh­
qaruv tizimini izga solish uchun ko‘p 
urindi. 1602-yilda Eron safaviylariga zar- 
ba berib, Balxni bo‘ysundirdi va ukasi Vali Muhammadni hokim 
etib tayinladi. 1603-yilda Eron safaviylarining Balxga hujum qilgan 
qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratdi.
1605-yilda Boqi Muhammad vafot etgach, ukasi Vali Muhammad 
taxtga o‘tqazildi. Biroq qabila amirlari xon hokimiyatiga bo‘ysunmay, 
muxolifatchilikni kuchaytirdilar. Buxorolik amirlar xonga qarshi isyon 
22

---

uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad qochib ketdi. Amirlar 
taxtga Boqi Muhammadxonning o‘g‘li Imomqulixonni (1611-1642) 
o‘tqazdilar.
Imomqulixon Toshkent va xonlikning shimoli-sharqiy chegaralari 
uchun qozoqlar, jung‘orlarga qarshi muvaffaqiyatli kurash olib bordi. 
1613-yilda Toshkentni qozoqlardarL ozod etdi.
Imomqulixon davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan mus- 
tahkamlandi.
Siyosiy tarqoqlikning 
knchayishi
Imomqulixondan keyin taxtni egallagan ukasi 
Nodir Muhammad (1642-1645) davrida esa 
siyosiy tarqoqlik kuchaydi. Bunga xonning 
mamlakat viloyatlarini o‘g‘illariga va yaqin qarindoshlariga mulk qi- 
lib taqsimlab berganligi sabab bo‘ldi. Oqibatda, davlatchilik asoslari 
zaiflashdi. 1645-yilda qozoqlar yana Movarounnahrga yurish qilib, 
Xo'jandgacha yetib keldilar.
Nodir Muhammad ularga qarshi o‘g ‘li Abdulaziz boshchiligidagi 
katta qo‘shinni safarbar etdi. Xondan norozi bo‘lgan bir guruh 
amirlar yurish davrida Abdulazizni xon deb e’lon qildilar va uni taxt­
ga o‘tqazdilar. Nodir Muhammad esa Balxga hokim etib tayinlandi 
(1645-1651). Nodir Muhammad toj-u taxtni qaytarib olish maqsadida 
Hindiston podshohi temuriyzoda Shoh Jahondan yordam so‘radi. Shoh 
Jahon Balx viloyatini o‘ziga bo‘ysundirish maqsadida qo‘shin yubordi. 
Uning asl niyatini payqab qolgan Nodir Muhammad hind qo‘shiniga 
qarshi chiqdi. Biroq u jangda yengildi va Eronga qochib ketdi. Ab- 
dulazizxon Balxni ikki yildan so‘nggina qaytarib oldi. 1649-yilda 
otasi Nodir Muhammadni yana Balx hokimi etib tayinladi. Biroq 
otasining Eron yordamida o‘z mavqeyini mustahkamlashga uringanligi 
Abdulazizxonni tashvishga solib qo‘ydi. Endi u otasiga qarshi ukasi 
Subhonqulixon yetakchiligida qo‘shin yubordi.
1651-yilda Subhonqulixon Balxni egalladi. Ayni paytda, u Balx 
hokimi etib tayinlandi. Otasi Nodir Muhammad esa Makkaga hajga 
borayotib yo‘lda vafot etdi.
Buxoro Xiva 
Buxoro xonligidagi o‘zaro kurashlardan foydalangan 
munosabatlari 
Xiva xonlarining Buxoroga talonchilik yurishlari 
kuchaydi. 
1655-yilda Xiva xoni A bulg‘oziy 
Bahodirxon katta qo'shin bilan yurish qilib, Buxoro atroflarini ikki 
bor talon-taroj qildi.
23

---

1681-yilda keksayib qolgan Abdulazizxon ichki ziddiyatlar va 
tashqi hujumlar Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini mu- 
rakkablashtirib yuborganligi va siyosiy vaziyat izdan chiqqanligi tu- 
fayli taxtdan voz kechdi.
Abdulazizxondan keyin taxtga o‘tirgan Subhonqulixon (1681-1702) 
davrida ham ahvol o‘nglanmadi. Subhonqulixon bir tomondan o‘g‘il- 
lariga qarshi, ikkinchi tomondan viloyatlardagi amir va beklaming 
markaziy hokimiyatdan mustaqil bo‘lish yo'lidagi harakatlariga qarshi 
kurash olib borishga majbur bo‘ldi.
Xonlikdagi o ‘zaro ichki kurashlar Xiva xonligiga qo‘l keldi. Bu- 
xoroga qarshi yurish boshlagan Xiva xoni Anushaxon ma’lum muddat 
Samarqandni egalladi. Hatto o‘z nomiga xutba ham o‘qittirdi va tanga 
pullar zarb ettirdi. Biroq Subhonqulixon qatag‘on urug‘idan bo‘lgan 
Badaxshon hokimi Mahmudbiy otaliq yordamida Xiva qo‘shinlarini 
Samarqanddan quvib chiqarishga erishdi. U Xiva hujumiga chek qo‘- 
yish uchun Anushaxonga qarshi fitna tayyorladi. Buning natijasida 
Anushaxon taxtdan tushirildi va 1688-yilda xonlikni Buxoro tasar- 
rufiga kiritdi.
Subhonqulixon Mahmudbiy otaliqqa Xiva xonligiga qarshi kura- 
shida bergan yordami evaziga Balx hokimligini ham topshirdi. Xon- 
ning bu qarori ko‘plab kishilarni norozi qildi. Ichki nizolar oxir-oqi- 
bat mamlakat iqtisodiyotini chuqur tanazzulga uchratdi.
Ш
* 1601-yil —
Buxoro xonligida ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi 
o'rnatildi.
■ 1688-yil - Xiva xonligi Buxoro tasarrufiga kiritildi. 1
2
3
4
5
1. Shayboniylar sulolasining barham topishiga nimalar sabab bo‘ldi?
2. Ashtarxoniylar kimlar edilar va ular Buxoroga qanday kelib qol- 
dilar?
3. Boqi Muhammadning Buxoro xonligi taxtini egallashi haqida ni- 
malami bilib oldingiz?
4. Imomqulixon mamlakat mustaqilligini saqlash yo'lida qanday tad- 
birlar ko‘rdi?
5. Subhonqulixon davrida Buxoro-Xiva munosabatlari qanday kechdi?
24

---

Buxoro xonligi 
1702-yili Subhonqulixon vafot etdi. Taxtni o‘g‘- 
Ubaydullaxon II 
li Ubaydullaxon II (1702-1711) egalladi. Ubay- 
davrida 
dullaxonning asosiy maqsadi siyosiy tarqoqlikni
tugatishdan iborat edi. U ana shu maqsad yo‘lida goh isyonkor 
qabilalarga qarshi, goh bo‘ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh dav- 
lat sarhadlariga bostirib kirgan ko‘chmanchilarga qarshi urush olib 
borishga majbur boTdi.
Dastlab u Balxni bo‘ysundirish yo‘lini izladi. Ma’lumki, Ubay­
dullaxon II ning otasi Subhonqulixon Balxni qatag‘on qabilasi bosh- 
lig‘i, Badaxshon hokimi Mahmudbiy otaliqqa alohida xizmatlari uchun 
tortiq qilgan edi. Ubaydullaxon davrida Mahmudbiy Balxda hoki- 
miyatni to ‘liq o‘z qo‘liga oldi va o‘zini 1706-yilda xon deb e’lon 
qildi. Bu Mahmudbiyga qarshi bir necha bor uyushtirilgan harbiy 
yurishlar natija bermagach, Ubaydullaxon uning mustaqilligini tan 
olishga majbur bo‘ldi.
Ubaydullaxon II o‘tkazgan islohotlar ham muvaffaqiyatsizlikka 
uchradi. Ma’Lumki, ichki va tashqi dushmanlarga qarshi tinimsiz 
urushlar olib borish katta mablag4 talab ctardi. albatta. Ubaydullaxon 
aholidan yig‘iladigan soliqlami 4 barobarga ko‘paytirdi. Natijada, 
xalq xonavayron bo‘ldi. Ana shunday bir sharoitda pul islohotini 
ham o‘tkazdi. Xonlikda tarkibining 35 foizini kumush tashkil etuvchi 
tanga pul ishlatilardi. 1708-yilda esa bu tangalaming bittasidan 4 ta 
yangi tanga zarb etila boshlandi. Natijada, yangi pulning tarkibidagi 
kumush miqdori 4 marta, binoharin, amalda pulning qadri ham 4 
marta kamaygan bo‘lsa-da, yangi tanga avvalgi eski tangaga qiymat 
jihatdan teng deb belgilandi.
Tanga tarkibida kumush foizining kamayishi do‘kondor va hu- 
narmandlarning keskin noroziligiga sabab bo!ldi. Endi ular o4z mah- 
sulotlarini sotmay qo‘ydilar. Savdo ishlari susaydi va oqibatda, mam- 
lakat iqtisodiy hayoti inqirozga yuz tutdi.
Og‘ir ahvolga chiday olmagan xalq qo‘zg‘olon ko‘tardi, biroq 
qo‘zg‘olon shafqatsizlarcha bostirildi.
Ubaydullaxon markaziy hokimiyatni kuchaytirish maqsadida hatto 
o‘sha davrning eng ta’sirchan kuchi - yirik yer egalari hamda Jo‘y- 
bor shayxlarining ta’sirini kamaytirishga ham urindi. Ubaydullaxon