1-§. Fanning mazmuni, vazifalari, predmeti va uslublari. Kimyoviy va mexanik texnologiyalar haqida tushuncha

Qurilmalarning ishlatish koʻrsatkichlari. Ushbu koʻrsatkichlar tartibga 
solinadigan sharoitlarda ozʻgarish paydo boʻlganda kimyoviy texnologik jarayonda 
yuz beradigan oʻzgarishlarni tavsiflaydi. Qurilmalarni ishlatishning asosiy 
koʻrsatkichlari ishonchlilik, operatsion xavfsizlik, sezgirlik, nazorat qilish va 
boshqarish qobiliyatidir. 
ishonchlilik, muammosiz ishlashning oʻrtacha vaqti yoki maʻlum vaqt 
davomida uskunaning avariya toʻxtash soni bilan tavsiflanadi. 
ekspluatatsiya xavfsizligi – xizmat koʻrsatuvchi xodimlar, jihozlar, aholi, 
atrof–muhitga zarar etkazilishi yoki shikastlanishiga olib keladigan buzilishlarning 
ehtimolligi. 
Rejimni buzish va ish sharoitlarining oʻzgarishiga sezgirlik koʻrsatkichi 
koʻrsatkichlaridagi oʻzgarishlarning ushbu oʻzgarishlarga nisbati bilan belgilanadi. 
Boshqarish va nazorat qilish jarayon koʻrsatkichlari maqbul chegaralarda 
ushlab turish qobiliyatini tavsiflaydi, jarayon sharoitida qabul qilinadigan 
oʻzgarishlar miqdorini aniqlaydi. 
Ijtimoiy koʻrsatkichlar. Ushbu koʻrsatkichlar ushbu ishlab chiqarishda 
ishning qulayligini va uning atrof–muhitga taʻsirini aniqlaydi. 
Xizmatning zararsizligi xizmat koʻrsatuvchi xodimlar uchun sanitariya–
gigiena sharoitlarini, havoning ifloslanishi, chang, shovqin darajasi va boshqalar 
uchun tegishli standartlar bilan taqqoslashdan kelib chiqadi. 
Mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish darajasi ishlab chiqarish faoliyatida 
qoʻl va ogʻir mehnatning ulushini aniqlaydi. 
Ekologik xavfsizlik ishlab chiqarishning atrof-muhitga va mintaqadagi 
ekologik vaziyatga taʻsir etish darajasini tavsiflaydi. 
Kimyoviy texnologik jarayonlarni intensivlashtirish usullari. Sanoat 
rivojlanishining barcha bosqichlarida mehnat obʻektlarini qayta ishlashning 
kimyoviy va kimyoviy usullari inqilobiy rol oʻynadi. 
Kimyoviy texnologiyaning rivojlanishida mashhur sovet olimlari S.V. 
Lebedev, A.E. Favorskiy, N.D.Zelinskiy, L.A. Chugaev, A.E. Arbuzov, V.G. 
Shuxov, I.P. Bardin, A.A. Baikov, M.N. Nabiyev, N. Pizayev, N.Yusufbekov, 
S.Zokirov, Sh.Gʻulomov, A.Ortiqov, M.Yusupov, T.Otaqoʻziyey, A.Yoʻlchiboyev, 
Z. Salimov, B.M. Beglov, Sh.S. Namazov va boshqalar salmoqli hissa qoʻshdilar.
Zamonaviy kimyoviy–texnologik jarayonlar muhim iqtisodiy rol oʻynaydi, chunki 
kimyoviy ishlab chiqarish tobora tabiiy turlarini almashtiruvchi yoki toʻldiruvchi 
yangi turdagi xom ashyo, yangi materiallarning tobora kengayib borayotgan 
manbaiga aylanmoqda. 
Zamonaviy kimyoviy ishlab chiqarish bir-biri bilan chambarchas bogʻliq 
boʻlgan koʻplab fizik–kimyoviy, fizikaviy va kimyoviy operatsiyalarni oʻz ichiga 
oladi. 
Bunda, kimyoviy oʻzgarishlar asosiy hisoblanadi va fizik va fizik-kimyoviy 
jarayonlar kimyoviy texnologiyaning yordamchi usullari hisoblanadi. Jismoniy 
jarayonlarning xilma-xilligini bir necha guruhga boʻlish mumkin: gidrodinamik, 
termik, diffuzion (massa uzatish), fizik va mexanik va boshqalar. Jarayonlarning 
birinchi guruhi oʻz ichiga suyuqliklar va gazlarni quvurlar va apparatlar orqali 

---

oʻtishi, ularni aralashtirish, gazni tozalash, filtrlash, quyish, santrifüjlash va 
hokazolar kiradi. 
Termik jarayonlar guruhiga isitish, sovutish, bugʻlanish, kondensatsiya 
jarayonlari kiradi. Massani uzatish bilan bogʻliq diffuzion jarayonlar guruhiga – 
singdirish, adsorbtsiya, ajratish va boshqalar. Fizik-mexanik jarayonlar silliqlash, 
saralash, maydalash, granulyatsiya jarayonlarini oʻz ichiga oladi. Bu 
jarayonlarning barchasi ishlab chiqarishning texnologik tayyorgarligiga asoslanadi. 
Ular kimyoviy transformatsiyalarda yordamchi rol oʻynashlariga qaramay, bir 
qator holatlarda yetakchi jarayonning kuchayishiga faol taʻsir koʻrsatsa ham, 
mahsulotni uning kristallanish, granulyatsiya, distillash, quritish, maydalash va 
hokazolar paytida sifatli va yakuniy shakllarini shakllantirishga hal qiluvchi taʻsir 
koʻrsatadi. Sanoatning eng muhim tarmoqlarining sanoat materiallari texnologiyasi 
kursi – bu kimyoviy tarkib va xususiyatlarning oʻzgarishi bilan bogʻliq boʻlgan eng 
muhim kimyoviy jarayonlarni oʻrganish, ularning tezligi kimyoviy kinetika 
qonunlari bilan belgilanadi.