1 -mavzu: Kirish. Tarixshunoslik fani va uning vazifasi. O‘zbekistonda qadimgi davr tarixini o‘rganilishi O‘zbekistonda o‘rta asrlar tarixining o‘rganilishi. Amir Temur va temuriylar davri tarixshunosligi Reja

3. Tarixni ilmiy idrok etish qadimgi Yunon tarixchilarining ilk qadamlaridan boshlangan. 
Lekin, ular ham o‘zlarining sinfiy va Yunoniston ko‘zi bilan dunyoga qarash kabi nuqsonlarni aks 
ettirganlar. Shunga qaramay, Yunon tarixchilari ilk tarix nazariyalarining asoslarini yaratganlar. 
Muhimi, ular tarix qandaydir ilohiy kuch tomonidan boshqariladigan hodisa emasligini tushunib 
yetdilar. Asta-sekin tarixda sabab va oqibat tahlili paydo bo‘la boshladi. Sivilizatsion 
taraqqiyotning darajasi o‘ziga xos erishilgan yutuqlarning majmuaviy samarasi sifatida talqin 
qilindi. Klassik davr tarixchilarida tarixning uzluksiz aylanib turuvchi hodisa sifatidagi talqini 
yetakchi bo‘ldi. Bunga ko‘ra go‘yo tarix doimiy ravishda qaytib keluvchi va takrorlanuvchi 
hodisalar edi. Arastu va Aflotun tarixning o‘zgarishi va rivojini takrorlanib keluvchi hodisalarning 
oqibati deb o‘ylashardi. Ularning siklik yondashuvi hatto hozirgi zamon tarixchilariga ham ta’sir 
qilgan. XX asr tarixchisi Osfald Shplenger har qanday sivilizatsiya inson singari umr 
bosqichlariga, ya’ni bolalik, o‘smirlik, yetuklik va qarilik bosqichlariga ega deb hisoblardi. Xuddi 
shu g‘oya jamiyat va uning taraqqiyotiga nisbatan Hindistonning muhim ma’naviy merosi 
Bxagavat Gitada ham aks etgan. Aristotel o‘zining siyosat kitobida ushbu qarashni bunday 
ta’riflaydi: “Kimki narsa va hodisalarni kelib chiqishi, shakllanishi, rivoji va tanazzuli asnosida 
tushunsa, bu haqda eng aniq tasavvur olgan bo‘ladi”. Tarixga bunday qarash tarix bilimining 
tabiatini ham belgilab berdi. Holbuki tarix bilimi shunchaki empirik bilim bo‘lib qolsa, uning 
ijtimoiy mohiyati yo‘qqa chiqib qolgandayy bo‘ladi. Tarixga siklik qarashning kamchiligi shunda 
ediki, bu qarash tarix voqea-hodisalarining zamon taraqqaiyoti bilan bog‘liq hajmi, mazmuni va 
faktologik xilma-xilligi ortib borishini hisobga olmaydi.
Tarixga ilmiy qarash insoniyat ongidagi mifologik tafakkur shaklini yengib o‘tilgandan 
boshlanadi. Bu bosqich mifdan logosga-hayoliy tasavvurdan mantiqqa tomon siljishni ta’minladi. 

---

Lekin logos-tarixga mantiq orqali baho berish bosqichi ikki yo‘lning boshi edi. Birinchi yo‘l 
tarixni ob’yektiv jarayon sifatida tushunish bo‘lsa, ikkinchisi tarixni ilohiy kuch, ya’ni olam-borliq 
ustidan o‘z irodasi va hukmini o‘tkazuvchi kuch bilan bog‘lash yo‘li edi. Olam ustidan, uning 
taraqqiyoti ustidan hukmron, ammo o‘zi mavhum zot-xudo, ilohiy zot, odamning xohishidan 
tashqari mavjud zot haqidagi fikrga tarixni bo‘ysundirish insoniyat o‘tmishini ilohiylashtirishga 
olib keladi. Bu kabi holatlarni hozirgi zamon turkman, tojik, qisman qozoq tarixshunosligida 
ko‘zda tutilmoqda. Ulardagi yetakchi g‘oya azaliylik, ilohiy tanlanganlik, hududlarida mutlaq 
darajada milliy egoistik egalik g‘oyasi, qo‘shni mintaqalardagi etnik diasporalari yashayotgan 
yerlarga ham hududiy da’vogarlik, qo‘shni xalqlarga nisbatan dushmanlik (adovat) ruhini targ‘ib 
qilish, ularning mavjudligini inkor etish, ma’naviy-madaniy duyosiga nisbatan mensimaslik kabi 
kayfiyatlarni uyg‘otishga urinish yaqqol ko‘zga tashlanmoqda. Tarixga ilmiy yondashuv masalasi 
falsafiy kategoriya bo‘lib, obyektiv bilim bilan o‘lchanadi. Tarixni bilishda ilmiylik meyori 
masalasida murakkablik mavjud. Zero, ilmiylikning o‘zini obyektiv talqin qilish tarixchi 
subyektining metodologik salohiyati, bilim darajasi, mushohada kengligi, umumiylikni xosliklar 
yig‘indisi deb tushunishi, xosliklarning ichki qonuniyatlari umumiy qonuniyatlarga bo‘ysunishi 
kabilarni qay darajada idrok etishiga, qolaversa o‘z tushuncha va ideallarini voqeliklar tizimiga 
tadbiq qila olishga bog‘liqdir.