1 -mavzu: Kirish. Tarixshunoslik fani va uning vazifasi. O‘zbekistonda qadimgi davr tarixini o‘rganilishi O‘zbekistonda o‘rta asrlar tarixining o‘rganilishi. Amir Temur va temuriylar davri tarixshunosligi Reja

2. Musulmon Renessansi (Uyg‘onish davri). O’rta Osiyo tarixi tarixshunosligi (Narshaxiy, 
Tabariy, 
Beruniy, Maqsidiy va boshqalarning asarlari).
3. Mo‘g‘ullar istilosi va ularning hukmronligi davrida (XIII—XIV asrlar) Movarounnahrga doir
tarixiy asarlar.
4. Temur va temuriylar davri (XIV—XV asrlar) ga doir O’rta Osiyo tarixshunosligi.
5. O’rta Osiyoning XVI asr — XIX asrning birinchi yarmidagi tarixiga doir asarlar.
6. Rossiya Sharqshunosligida Urta Osiyoga doir tarixshunoslik tarixidan.
A) Rus Sharqshunosligi tarixiga muqaddima;
B) Rossiyada Sharqshunoslikning ahvoli;
C) Peterburg, Moskva, Qozon va Xarkovda XIX asrning birinchi yarmida Sharqshunoslikning
ravnaqi.
7. XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asr boshlarida Rossiyada Sharqshunoslik rivoji va O’rta 
Osiyo
tarixining o‘rganilishi;
8. Mustamlaka davrida (XIX asr birinchi yarmi va XX asr boshlarida) O’rta Osiyo tarixi
tarixshunosligining ahvoli.
9. O’rta Osiyo tarixi tarixshunosligining 1920 yillardagi ahvoli.
O’rta Osiyo tarixiga doir Vatanimiz tarixshunosligi tarixi bir necha o‘n yillarni o‘z ichiga 
oladi. Arab, fors-tojik, turkiy, eski o‘zbek tillaridagi qo‘lyozmalar, Rossiya va O’rta Osiyo 
Sharqshunosligi asarlari (kitob, risola, maqola, tarixiy qasida, xotira, taqrizlari) minglab 
nomlardan iborat bo‘lib, ulardan ba’zilari bosilib chiqqan va anchaginasi haligacha nashr 
etilmagan.
Hozirgi vaqtda arab fors-tojik, eski o‘zbek (turkiy) tillar-dagi qo‘lyozmalar Ashxobod, 
Moskva, Sankt-Peterburg, Toshkent, Samarqand, Dushanbe, Boku, Qozon, Tiflis (Tbilisi), Ufa, 
Maxachkal’a, Kiev, Odessa, Lvov hamda boshqa shaharlarda saqlanmoqda. Bunday 
qo‘lyozmalardan ba’zilari O’rta Osiyo va Qozog‘iston diniy nazorati muassasalarida, shuningdek 
viloyat shaharlari va qishloqlarida saqlanmoqda. Ilmiy-tadqiqot oliygohlarida, arxivlarida, 
kutubxonalarda, muzeylarda, oliy o‘quv yurtlarida, masjid, madrasalarda, shaxsiy xonadonlarda 
ham tarixga oid qo‘lyozmalar bor. Ana shunday turli hududlarda sochilgan qo‘lyozmalarning 
hozircha aniqlangan miqdori 44 ming jilddan ziyodroqdir. Ammo shuni ta’kidlash kerakki, XIX—
XX asrlarga oid qo‘lyozmalar haqida juda ko‘p yozilgani holda XIII—XVIII asr-larga oid 
qo‘lyozmalar juda kam o‘rganilgandir.
O’rta Osiyo xalqlari tarixi tarixshunosligini o‘rganish jarayonida uni davrlarga bo‘lish, 
mavzular va muammolar bo‘yicha bahsli masalalar tug‘ilishi mumkin. Shuningdek, har bir 
bobning muayyan bir xil hajmini talab qilish, hamma ham topishi qiyin bo‘lgan ko‘plab 
adabiyotlarni keltirish o‘rinsiz bo‘lur edi. Biz har bir bobda tarixshunoslikda qabul qilingan asosiy 
davrni yoritishda o‘quvchilarning zehni, qobiliyatiga, ular qo‘lyozma va toshbosma asarlarni, 
tarixiy manbalar va xotira, esdaliklarni bir-biridan farqlay olishiga ishondik.
Urug‘chilik munosabatlari rivojlanib, sinflar vujudga kelgandan keyin o‘tmish haqidagi bilimlar, 
urug‘, qabilalar va ularning zodagonlarining avom oldida mavqei va etiborini belgilashga yordam 

---

bergan. Boshqacha qilib aytganda, ibtidoiy jamoa davrida o‘tmish haqida to‘plangan bilimlar 
jamiyat rivojida muayyan rol o‘ynagan. Sinfiy jamiyatta o‘tilishi, davlatning vujudga kelishi 
natijasida tarixiy bilimlarga ehtiyoj ortadi, tarixiy faktlarni tanlash va tahlil qilish sinfiy tus oladi. 
Har bir sinf o‘z manfaatlarini himoya qilish uchun o‘z g’oyalar tizimini, o‘z madaniyatini yaratadi.
Masalan, bir million yil avval mintaqaning iqlim sharoiti va geografik landshafti masalasini 
paleogeografik asosda tekshirmasdan turib xulosa chiqarish qiyin. Shu sohada qilingan tadqiqotlar 
Selungur g‘orida hayot davom etgan davr uchun mo‘‘tadil subtropikal iqlim sharoiti mavjudligini 
ko‘rsatdi. Bundan tashqari million yillik da’voni asoslash uchun radiokarbon tahlili, chirindi 
kukunlarni mikroskopik o‘rganish (pыlsevыy analiz), g‘ordan topilgan odam bosh chanog‘i 
suyagining rentgenologik tahlili singari ilmiy tekshirish usullari ishga solindi. Qolaversa, Selung’ur 
g‘orining quyi paleolit qatlamidan topilgan tosh qurollarga berilgan texnik ishlov izlari jahon 
miqyosidagi shunga teng yoshda bo‘lgan yodgorliklardagi ishlov usulidan farq qilmaydi. Bular 
asosan qo‘l cho‘qmori yirik uchurindilar ajratish hisobiga paydo qilingan qirradan foydalanish 
imkonini beruvchi qurollar edi. Bu kabi dag‘al ishlov usullari jahonda mashhur quyi paleolit 
yodgorliklari bilan umumiy qonuniyatlarga ega ekan. Demak, o‘sha qadimiyatdagi ibtidoiy 
odamning toshga ishlov berish imkoniyatlari deyarli bir xil bo‘lgan.
Yuqori paleolit va mezolit davrlarida mintaqa bo‘ylab odamzod hayoti juda katta texnik va 
ma’naviy taraqqiyot bosqichini o‘tagan. Bu davrda toshga ishlov berishning murakkab usullari amal 
qilgan. Mezolit davrida yanada takomilga erishilgan. Endi toshni silliqlab pardozlash usullari 
o‘ylab topilgan. Shu usullar bilan yuqori paleolit davrida ilk bora odamzod o‘zi tasavvur etgan 
ilohiy zot obrazini, ayniqsa inson uchun tabiiy yaqin zot bo‘lmish ona timsolini toshdan yo‘nib, 
silliqlab haykalcha ko‘rinishida yasashga erishdi. Bu hodisa insonning ma’naviy takomiliga yaxshi 
mis ol bo‘la oladi.
Neolit davri insoniyat tarixida inqilobiy davr deb atalgan. Ma’nosi shundaki, odamzod ilk 
bora o‘zi uchun zarur narsalarni mehnati bilan ishlab chiqarish mumkin ekanligini anglab etdi. Bir 
tomondan dehqonchilik madaniyati kurtaklari, ikkinchi tomondan hayvonot dunyosini qo‘lga 
o‘rgatib, chorva xo‘jaligi ishlab chiqarish usuli paydo bo‘ldi. O‘rta Osiyoda ushbu madaniyat 
bosqichining ilk yodgorligi Joytun madaniyati nomi bilan ataladi. Ayni shu Joytun madaniyati 
bosqichida – mil.avv. VI-V ming yilliklarda mintaqaning shimoliy qismi hali nisbatan qoloq 
ibtidoiy holatda edi. Shu tufayli Kaltaminor madaniyati neolitini baholashda uning paydo bo‘lgan 
muhiti – shimoliy mintaqa iqlim va tabiiy sharoitlari hisobga olinmog‘i shart. Shu sababli 
joytunliklar dehqonchilik va ov xo‘jaligi asosida yashagan bo‘lsalar, kaltaminorliklar baliqchilik, 
ovchilik va termachilik asosida kun ko‘rganlar.
Neolit davridan boshlab sopol pishirish texnologiyasi o‘zlashtirilgani holda janubiy mintaqa 
sopolsozligi shimolga nisbatan ilg‘or tendensiyalarni namoyon etdi. Kaltaminorliklar loy 
g‘o‘laklarini ustma-ust yopishtirish usuli bilan va choklarini ho‘l mato bilan ishqalash yordamida 
sopol buyumlarining asosini yaratishgan, ularni gulxanga qo‘yib pishirishgan. Eneolit davri va 
bronza davrining boshiga kelib, sopol pishirish texnologiyasida inqilobiy o‘zgarishlar ro‘y berdi. 
Sopol charxi paydo bo‘ldi. Demak, inson mexanik kuchni charx orqali uzatish texnologiyasini 
o‘zlashtirgan.