1-2-amaliy mashg‘ulot. Dorivor mahsulotlarni tayyorlash

3. Mahsulotni maydalangan qismdan tozalash. Dorivor mahsulot tarkibida maydalangan qismning miqdori tegishli GOST da chegaralangan bo‘ladi. CHunki mahsulotni tarkibida maydalangan qismi me’yoridan ortiqcha bo‘lsa, uning sifati past hisoblanadi. SHly sababli dorivor mahsulotni standart talabiga javob beradigan qilish maqsadida uni mayda qismidan tozalanadi. Buning uchun mahsulot tegishli GOST talabiga binoan kerakli teshikli elaklarda elanadi.
4. Mahsulotni qayta quritish. Qabul punktlarida qabul qilib olingan mahsulotlar, ko‘pincha, etarli darajada quritilmagan bo‘ladi. Bundan tashqari, bu mahsulotlar (ayniqsa gigroskopik mahsulotlar) saqlash davrida (tayyorlovchilar zudlik bilan qabul punktlariga topshirmaganlarida) va qabul punktlariga olib ketilayotgan vaqtda sharoitga qarab bir oz namlanib qolishi mumkin. Xatto, keyinchalik ham, bu mahsulotlar omborlarda yoki dorixona va laboratoriyalarda saqlanish davrida mog‘orlab, sarg‘ayib yoki qorayib o‘z sifatini yo‘qotadi. Mahsulotning qimmatini saqlab qolish uchun tegishli GOST da ko‘rsatilgan namlik qolguniga qadar qayta quritiladi.
5. Mahsulotni maydalash. Dorixonaga ko‘pchilik mahsulotlar maydalangan (mayda bo‘laklarga qirqilgan yoki kukun-poroshok) holda yuboriladi. Mahsulotlar faqat omborlarda tezda buzilib, o‘z sifatini yo‘qotmasligi uchun butunligicha, maydalanmasdan saqlanadi.
Mahsulotlarni maydalash (barglarni qirqish, er ustki qismini yanchish, ildiz va ildizpoyalarni kubsimon qilib qirqish, kukun–poroshok holiga keltirish) mashinalar yordamida amalga oshiriladi. Har bir mahsulotni qay darajada maydalash kerakligi tegishli standartlar (GOST) da ko‘rsatilgan bo‘lib, bu ishlar markazlashtirilgan va moslangan qabul punktlarida bajariladi.


4-amaliy mashg‘ulot. DORIVOR O‘SIMLIKLAR MAHSULOTLARINI STANDARTLASH VA ME’YORIY-TEXNIK HUJJATLAR. STANDARTLARNING KATEGORIYASI
Standartlash - bir sohaning faoliyatini tartiblash maqsadida hamma manfaatdor bo‘lgan taraflar foydasiga hizmat qiladigan qonunlar (qoidalar) to‘plami (nizomnoma) va bu qonunlarni ular ishtirokida qo‘llashdir. Bu majburiy talablar, normalar va qoidalar tegishli me’yoriy-texnik hujjatlarda keltiriladi.
Standartlash bo‘yicha me’yoriy-texnik hujjatlar (MTX) ma’lum tartibda ishlab chiqilgan va vakolatli idora tomonidan tasdiqlangan, ayrim sohada bajarilishi majbur bo‘lgan norma, talablar, qoidalar kompleksini o‘rnatuvchi hujjat.
Standartlar ta’sir qilish sohasi, mazmuni va tasdiqlanish darajasiga qarab quyidagi kategoriyalarga va turlarga bo‘linadi:
Davlat standartlari - GOST
GOST ko‘p miqdorda ishlab chiqariladigan hamda xalq ho‘jaligining hamma sohasida ishlatiladigan o‘simlik mahsulotlari uchun Gosstandartni qarori bo‘yicha tuziladi va tasdiqlanadi (kuchga kiritiladi, o‘zgartiriladi yoki bekor qilinadi). Tasdiqlangan GOST ga tegishli belgi beriladi. Bu belgi GOST indeksi, ro‘yxat nomeri va GOST ni tasdiqlangan yilidan tashkil topadi. Masalan: GOST 13.309.79. Bu belgida 13 - GOST indeksi, 309 - shu standart ro‘yxat nomeri, 79 - esa GOST ning tasdiqlangan yili.
Davlat standartlarini talablariga rioya qilish respublika miqyosidagi barcha idoralarga, korxonalarga va muassasalarga majburiydir.
Soxa standartlari - OST.
OST biror soxaga tegishli korxonalarda, muassasalarda, idoralarda ishlatiladigan hamda ularga tegishli bo‘lgan namunali texnologik jarayon, normalar, talablar, qoidalar, usullar va boshqalarga ishlab chiqiladi va shu sohaning Vazirligi (boshqarmasi) tomonidan tasdiqlanadi (kuchga kiritiladi, o‘zgartiriladi yoki bekor qilinadi). OST talablariga itoat etish sohaning hamma korxonalari, idoralari hamda shu soha mahsulotini ishlatadigan boshqa soha idoralari va korxonalari uchun majburiydir.
Korxona standarti - STP.
STP biror korxona uchun qabul qilingan norma, talablar, qoidalar, usullar va boshqalar uchun ishlab chiqiladi, korxona boshlig‘i tomonidan tasdiqlanadi (kuchga kiritiladi, o‘zgartiriladi yoki bekor qilinadi) va uning talablariga itoat etish shu korxona uchun majburiydir.
Dorivor vositalar va dorivor o‘simlik mahsulotlari uchun me’yoriy-texnik hujjatlar Sog‘liqni saqlash Vazirligi tomonidan tasdiqlangan soha standarti OST 42-1-71 «Dorivor vositalar va dorivor o‘simliklar mahsulotlariga me’yoriy--texnik xujjatlarni ishlab chiqish, kelishish va tasdiqlash tartiblari» ga binoan tuziladi. Me’yoriy-texnik xujjatlar dorivor vositalar sifatini doimiy ravishda yaxshilanishini ta’minlashi kerak hamda o‘z talablarini fan va texnika yutuqlari asosida doimo mukammallashtirishi lozim.
Dorivor vositalar va dorivor o‘simliklar mahsulotlariga ishlanadigan me’yoriy-texnik hujjatlar quyidagilar: Davlat standartlari - GOST, farmakopeya maqolasi - FS, vaqtincha farmakopeya maqolasi – VFS va soha standarti - OST.
OST – ilmiy-texnik atamalar, umumiy texnik hujjatlar, texnologik normalar, qabul qilish qoidalari, belgilash - markalash, saqlash, transportlarda jo‘natish qoidalari va boshqalarga tuziladi.
GOST - ko‘p miqdorda ishlab chiqariladigan hamda xalq ho‘jaligining hamma tarmoqlarida ishlatiladigan o‘simlik mahsulotlari uchun tuziladi va Gosstandart tomonidan tasdiqlanadi.
FS - Sog‘liqni saqlash Vazirligi tomonidan tibbiyot sohasida ishlatishga ruhsat etilgan, ko‘plab, seriyalab ishlab chiqariladigan dorivor vositalar va dorivor o‘simliklar mahsulotlariga tuziladi, hamda Sog‘liqni saqlash Vazirligining Dori vositalari va tibbiy texnika sifatini nazorat qilish Bosh boshqarmasining boshlig‘i tomonidan tasdiqlanadi.
VFS –Sog‘liqni saqlash Vazirligining Farmakologik qo‘mitasi tomonidan tibbiyot sohasida ishlatishga tavsiya etilgan, keyinchalik ko‘plab chiqarishga mo‘ljallangan yangi dorivor vositalarning sanoatda birinchi chiqarilgan nushalari va dorivor o‘simliklarni yangi turlariga tasdiqlanadi. VFS qisqa, lekin 3 yildan ziyod bo‘lmagan muddatga tasdiqlanadi.
FS va VFS lar davlat standartlariga (GOST ga) tenglashtirilgan. SHuning uchun barcha dorivor vositalar va dorivor o‘simliklar mahsulotlarini ishlab chiqaradigan, nazorat qiladigan va ishlatadigan hamma korxona, muassasalar va idoralar FS va VFS talablariga itoat etishlari majburiydir.
Qadimdan keng miqyosda ishlatib kelinayotgan, kasalliklarni davolashda katta ahamiyatga ega bo‘lgan, o‘z qimmatini yo‘qotmaydigan dorivor vositalar va dorivor o‘simliklar mahsulotlariga tuzilgan farmokopeya maqolasi Davlat farmakotseyasidan o‘rin oladi. Davlat farmakopeyasida bulardan tashqari yana turli maqolalar (fizik, fiziko-kimyoviy, kimyoviy va biologik tahlil usullari, dorilarni tahlilida ishlatiladigan reaktivlar, indikatorlar, asboblar, idishlar va boshqalar to‘g‘risida) bo‘lib, ular qonuniy kuchga ega. SHuning uchun Davlat farmakopeyasining dorivor vositalar va dorivor mahsulotiga bulgan talablarini bajarish ularni ishlab chiqaruvchi, nazorat qiluvchi, saqlovchi va ishlatuvchi korxona, muassasa va idoralarga majburiydir.
Davlat farmakopeyasi va farmakopeya maqolasi vaqti-vaqti bilan qaytadan ko‘rib chiqiladi va yangidan tasdiqlanadi, eskilari esa o‘z kuchini yuqotadi.
Dorivor o‘simliklar mahsulotlariga tuzilgan hamma me’yoriy-texnik hujjatlar (FS, VFS, GOST va boshqalar) bir xil tuzilishga ega hamda ularda keltirilgan ma’lumot ham bir xil tartibda bayon etilgan.
Maqolaning sarlavhasida dorivor o‘simlik mahsulotining lotin, o‘zbek va rus tilida nomi beriladi.
Kirish qismida mahsulotni qanday o‘simlikdan (yovvoyi holda o‘sadigan yoki o‘stiriladigan) va qachon tayyorlanganligi (yig‘ish davri yoki o‘simlikning o‘sish fazasi), o‘simlik va oilasining o‘zbekcha, ruscha hamda lotincha nomlari keltiriladi.
So‘ngra FS ning bo‘limlari boshlanadi:
«Tashqi belgilari» bo‘limida butun, qirqilgan, kukun (poroshok) holidagi mahsulotga hos bo‘lgan morfologik belgilar hamda mahsulotning rangi, hidi va mazasi (zaharli bo‘lmagan mahsulotlar uchun) beriladi.
«Mikroskopiya» bo‘limida mahsulotning anatomik tuzilishidagi o‘ziga xos diagnostik belgilar keltiriladi hamda mikroskopik tahlil vaqtida bajariladigan mikrokimyoviy reaksiyalar beriladi.
«Sifat reaksiyalar» bo‘limida mahsulotning biologik faol moddalariga xos va mahsulotning chinligini aniqlashda ahamiyatli reaksiyalar, xromatografik tahlil hamda ularni bajarish usullari beriladi.
«Sonli ko‘rsatkichlar» bo‘limida mahsulotda bo‘lishi kerak bo‘lgan biologik faol moddalar va ruhsat etiladigan namlik, umumiy kul, 10% li xlorid kislotada erimaydigan kul hamda aralashmalar (shu o‘simlikni boshqa qismlari, nuqsonli mahsulot, organik va mineral aralashmalar va boshqalar) miqdorlari keltiriladi.
«Miqdoriy aniqlash» bo‘limida mahsulotning asosiy ta’sir etuvchi biologik faol moddasining miqdori (yoki biologik faolligi), aniqlash usullari to‘liq keltiriladi yoki shu usullar Davlat farmakopeyasining qaerida berilganligi ko‘rsatiladi.
«Joylash» (qadoqlash) bo‘limida GOST 6077-80 talablariga binoan qanday idishda (qop, yashik, quti, xaltacha va boshqalar) mahsulotni qanchadan joylashtirilgani keltiriladi.
«Markalash» (belgi qo‘yish), «Transportda junatish» va «Saqlash» (bu bo‘limlar FS da keltirilmaydi) bo‘limlarida GOST 6077-80 talablariga ko‘ra dorivor o‘simlik mahsulotlarining transport vositalarida jo‘natish vaqtida, markalashda ishlatiladigan bo‘yoqlarga hamda mahslotni omborlarda va dorixonalarda saqlash vaqtida bajariladigan talablar keltiriladi.
«YAroqlilik muddati» bo‘limida keltirilgan tegishli sharoitda saqlanganda me’yoriy-texnik hujjatlar talablariga to‘g‘ri keladigan va kerakli joyida ishlatilish xususiyatini yuqotmaydigan muddati ko‘rsatiladi.
Dorivor o‘simliklar mahsulotiga tuzilgan me’yoriy-texnik hujjatlar har besh yilda, VFS esa ko‘rsatilgan muhlat (1-3 yil ichida) tamom bo‘lganida qayta ko‘rib chiqiladi va tasdiqlanadi.