1-2 Maruza. Atom spektroskopiyasi usullari. Atom-emission spektroskopiya

n-butanol
C
C
H
107
8.2
14
14
132 9.3
fenilatsetilen
1 3 0
1 2 5
1 2 0
11 5
11 0
1 0 5
1 0 0
9 5
9 0
8 5
8 0
7 5
75 MHz 13C NMR
In CDCl3
81,53
77,0
73,9
121,7
129,1
132,4
128,4
m.b
C
C
C
C
1
2
3
5
4
6
6
5
4
3
2
1
С 
№
atomining
tartib 

, m.b.
T
1
, s
3 132,4 5,3
2 128,4 5,3
1 129,1
4 121,7
5 81,53 75
6 73,9 125
4.34 —rasm. 1,4-Difenilbutadiyenning 13C YaMR spektri. 
 
YaMR spektrlari yordamida organik moddalarning tuzilishini aniqlash
O’tgan bo’limlarda biz kimyoviy birikmalarning tuzilishini va tarkibini 
o’rganish uchun YaMR usulini qo’llash mumkinligini asosladik. Misol uchun, 
spektr chiziqlari uchun ning qiymati tadqiq qilinayotgan molekulada tarkibida 
vodorod bo’lgan qanday guruhlar borligi haqida katta aniqlik bilan birdaniga 
hukm chiqarishga imkon yaratadi, spektr chiziqlarining nisbiy intensivligi esa 
to’g’ridan to’g’ri bu guruhlarning molekuladagi nisbiy miqdorini beradi. 
Bundan tashqari har bir guruhga tegishli chiziqning multiplet tuzilishi shu 
guruh bilan o’zaro ta’sirlashuvchi vodorod yadrolarining soni to’g’risida ma’lumot 
beradi va shu orqali molekulaning qaysi guruhlari uning yaqin qo’shnilari 
ekanligini ko’rsatadi. Shunga muvofiq molekulaning tarkibida CH
3
CH
2
-, -
CH
2
CH
2
-, (CH
3
)
2
CH fragmentlar borligini YaMR spektrlari bo’yicha darhol 
aniqlash mumkin. 

---

120
ТМС
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9

шкала
7.6-rasm. YaMR usulining analitik ishlatilishiga misol. C
6
H
5
COOCH
2
CH
3
etilbenzoatning spektri. 
Struktur tahlilda YaMR spetroskopiyasining qo’llanilishi va u bilan bog’liq 
bo’lgan murakkabliklarni muhokama qilish uchun misol sifatida 7.6 rasmda 
keltirilgan spektrni qaraymiz. Spektrdagi multiplet polosalarning markazlari 
quyidagi kimyoviy siljishlar bilan xarakterlanadi: =8.2, 7.5, 4.4 va 1.3 m.b.u. 
Chapdan birinchi ikkita signal kimyoviy siljishlarining qiymati va ikkita oxirgi 
signalning tuzilishi (shakli) ularni mos ravishda fenil (C
6
H
5
) va etil (C
2
H
5
) 
guruhlarga tegishli ekanligini ko’rsatadi. Bu guruhlarning integral intensivliklari 
5:2:3 (bu yerda fenil guruhining ikkala signali qo’shilgan) nisbatda bo’lishi 
molekulada fenil va etil guruhlari teng miqdorda bo’ladi deb xulosa qilishga 
imkon beradi. Agar shu bilan birga tadqiq qilinayotgan molekulaning element 
tarkibi C
9
H
10
O
2
ham ma’lum bo’lsa, bu holda kimyoviy siljishlari 8,2 va 7,2 
m.b.u. bo’lgan multiplet chiziqlarni mos ravishda karbonil guruhiga nisbatan orto 
va meta (yoki para) holatlarda joylashgan vodorod atomining yadrolariga tegishli 
ekanligini ham darhol bilsa bo’lardi. Kimyoviy siljishlari =4,4 va 1,3 m.b.u. 
bo’lgan signallar 
CH
3
CH
2
OCO
-
guruhga tegishli bo’ladi. Bu ma’lumotlarning 
hammasidan tadqiq qilinayotgan modda etilbenzoat ekanligi haqida yagona xulosa 
kelib chiqadi. Moddaning YaMR spektri tadqiq qilinayotgan molekulada fenil va 
etil guruhlari borligini aniq ko’rsatishiga qaramasdan u, molekulaning tarkibida 
magnit xossasiga ega bo’lmagan yadrolar bo’lgan guruhlarning bor-yo’qligi 
haqida hukm chiqarishga imkon bermaydi. Buni bizning misolimizga qo’llasak 
gap O va CO guruhlari haqida borayapti. Lekin, qandaydir yo’l bilan (masalan, 
element tarkibini o’rnatish yoki IK spektridan) molekulaning tarkibida bu 
guruhlarning borligi ma’lum bo’lsa, bunday holda YaMR spektri ularning 
molekulada o’zaro joylashgan joyini ko’rsatadi. Misol uchun, spektr chiziqlarining 
tuzilishini o’rganishdan CH
3
va CH
2
guruhlari bir-biri bilan qanday 
bog’langanligini ya’ni to’g’ridan-to’g’rimi yoki biror zveno masalan O yoki CO 
orqalimi aniq bilish mumkin. Agar bog’lanish CH
3
-O-CH
2
yoki CH
3
-CO-CH
2
ko’rinishlarida bo’lganda edi yadrolar o’rtasidagi spin-spin o’zaro ta’sirning 
doimiysi hisobga olmaydigan darajada kichik bo’lardi. 
Bu juda oddiy misol YaMR usulini analitik maqsadlarda ishlatish uchun 
uslubiy tomondan yondashishga misol (namuna) bo’ladi. Tadqiq qilinayotgan 
molekulaning tuzilishini faqat YaMR spektriga tayanib to’liq aniqlash juda oddiy 
holatlar uchun mumkin xolos. Lekin boshqa tadqiqot usullari, ayniqsa tebranish 

---

121
spektroskopiyasi bilan birgalikda YaMR usuli noma’lum molekulalarning tuzilishi 
to’g’risida juda ko’p foydali ma’lumotlar olishga imkon beradi.