1-bob. Umumiy o’rta talim maktablarida jismoniy tarbiyaning tutgan o’rni va axamiyati

Sog‘lomlashtiruvchi – o‘quvchilarning organizmlari, sog‘lig‘ini mustahkamlash har tomonlama jismonan tarbiyalash, tananing turli guruhli mushaklarini rivojlantirish, asab tizimini mustahkamlash, metabolik jarayonlarni faollashtirishga qaratiladi.

• 
  sog‘lomlashtiruvchi mashqlarni kundalik hayotida qo‘llay olish;
  
• 
  jismoniy mashqlarni ketma-ketlikda to‘g‘ri bajarish orqali jismoniy sifatlarni rivojlantirish;
  

organizmning salbiy ekologik ta’sirlarga chidamliligini oshirish
O‘quvchiga bilim berishda jismoniy tarbiya taolimi muxim o‘rinni egallaydi. Bu jarayonda xarakat faoliyatini yoki uning maolum bo‘lagini bajarishga o‘rgatiladi, jarayon mashq qilish – takrorlash orqali amlga oshiriladi va shuullanuvchida shu xara-kat xaqida nazariy bilimning shakllanishiga, jismoniy si-fatlarni rivojlantirish – tarbiyalashga olib keladi. Demak, jismoniy tarbiya jarayonida taolim maxsus bilimlarni va xarakatni bajara olishni o‘zlashtirish va uni o‘quvchiga, shuul-lanuvchiga uzatishni uyushtirilishini yo‘lga qo‘yishdan ibo-ratdir.
O‘qitish praktikasida «xarakat faoliyati taolimi», «xara-katga o‘rgatish», «xarakat malakasi», «xarakat ko‘nikmasi», «naza-riy bilim», «qila bilish», «tarbiyalash», «rivojlantirish» va xokazodek atamalardan foydalaniladi xamda yuqorida qayd qilinganidek jismoniy maolumot berishdek maqsadni amalga oshiradi.
«Xarakat faoliyatini (yoki jismoniy mashqni) o‘rganish», nisbatan qisqa pedagogik vazifadir. «Xarakat faoliyatini o‘rganish» (yoki jismoniy mashqni o‘qitish) atamasi xarakat faoliyati aniq bo‘lib uning nazariy bilimi xam berilganda qo‘llaniladi. Xarakat faoliyatini o‘qitishda xarakat malakasi shakllanadi, ko‘nikma vujudga keladi, bir vaqtning o‘zida muvofiq jismoniy xarakat sifatlari: kuch, tezlik, chidamlilik, chaqqonlik, muskullar egiluvchanligi va bo‘inlar xarakatchan-ligi rivojlanadi. Shu sababli pedagogik jarayonda eotibor aniq bir narsaga, taolimga – malakani shakllantirishga yoki xarakat sifatlarini rivojlantirishga qaratilishi lozim.
Xarakat faoliyatini o‘qitishning xususiyatlari. Xarakat faoliyatini o‘qitish jarayonida faqatgina bilim berish va tarbiyalash vazifalari qo‘shib xal qilinmay, solomlatirish xususiyatiga oid vazifalar xam xal qilinadi. Xech qaysi umum-taolim predmetida bunchalar yaqqol namoyon bo‘lmaydigan solom-lashtirish vazifasi xarakat faoliyatini o‘qitishda yorqin namayon bo‘ladi.
Xarakat faoliyatini o‘qitishda bilim berish vazifalari xam o‘zini xususiyatlariga ega. O‘quv materiallarini egallash jarayonining yetakchi komponenti o‘quvchilarning aktiv xarakat faoliyatidir. Ularning o‘quv-mexnat faoliyati xammadan avval potensial jismoniy kuch sarflashni talab qiladi. O‘quvchining o‘quv faoliyatining ayrim qonuniyatlarini bilish, insonning ish qobiliyatining umumiy qonuniyatlarini xisobga olish kerakligini taqazo etadi. Individning ish qobiliyati bir necha faktorlarga boliq: avlodidan (ota-onasidan) meros qobiliyat-lar, xayotiy jarayonda to‘plangan tajribalar va maolum belgi-langan sharoitda aniq faoliyatni boshqara olish. Bu faktorlar qanchalar yaxshi rivojlangan bo‘lsa, inson shunchalar katta ishchanlik (qobiliyati)ni namoyon qila oladi.
Odatdagi sharoitda inson o‘zining ish qobiliyatining bir qismidangina foydalana oladi xolos. Zaxirasidagi deb xisob-langan boshqa qismi faqat oshirib qo‘yilgan maksimal talab-larga javob berishda namayon bo‘lishi mumkin. Odatdagidan tashqari tashqi sharoit muxim rezerv ish qobiliyatining namoyon bo‘lishiga imkoniyat yaratibgina qolmay, odamning qobiliyatni maksimal mobilizatsiya qila bilishni tarbiyalaydi. Maksimal mobilizatsiya qobiliyatini rivojlantirish, o‘z navbatida, sharoitga boliq.
Xarakat faoliyatini o‘qitishning ikkinchi xususiyati xarakat malakalari tizimini shaklantirish xisoblanadi. Faqat xarakat faoliyati tizimigina o‘quvchi jismoniy tayyorgarligi-ning xarakterini belgilaydi. Maktab o‘quvchilari jismoniy tarbiya dasturidagi xarakat faoliyatlari tizimi xayotiy-amaliy-ligi pritsipiga amal qilingan xolda shunday tanlab ajratil-ganki, ularning ko‘pchiligini kundalik turmush amaliyotda qo‘llaganlar yoki ularni keyinroq qo‘llashlari mumkin. Tizim-ning amaliyotda qo‘llanilishi uchun undan bir-birini takror-laydigan yoki ikkinchi darajali bo‘lgan faoliyatlar chiqarib tashlangan. Bu jarayonni oboektivlashtirish uchun xozirgi kunda matematik xisoblash (statistika) uslubiyatidan foydalanil-moqda. Ular yordamida xarakat faoliyatlari tarkibidagi o‘zaro boliq bo‘lgan va bir biriga o‘xshash elementlar miqdorining xarakteri o‘rganilmoqda. O‘xshash elementlar miqdori o‘quvchilar yoshi va jinsiy xususiyatlarining chegarasini eotiborga Olin-moqda. Masalan, 30 metrga yugurish 60 metrga yugurish bilan solishtirilganda uni boshqa xarakat faoliyatlari bilan ko‘p marotaba bolanishlarga ega ekanligi va shuning uchun u bolaning rivojlanishi lokomatsiyasi dara-jasining umumlashtirilgan ko‘rsatkichi sifatida qaralishi mumkin ekan. Tirmashib chiqish va muvozanat saqlash mashqlari esa boshqa xarakatlar faoliyatlari tizimiga nisbatan qaram emas. Boshqacha qilib aytganda, bu faoliyatlarning taosiri natijasi boshqa faoliyatlarnikidan yuqori yoki past bo‘lishi mumkin .
Uchinchi xususiyati – taolimni ikki yo‘nalishda amalga oshirishda xarakat sifatlarini kompleks rivojlantirish bilan aloqadorligi.

1. 
   xarakat malakasi xarakat sifatlarini rivojlanishi bilan boliqdir. Eng avvalo aynan o‘sha xarakat malakasiga oid xarakat sifatlari rivojlanadi.
   
2. 
   xarakat malakasi uchun maxsus xususiyatga ega bo‘lgan xarakat sifatini rivojlantirish bir vaqtning o‘zida boshqa sifatlarni rivojlantirishdan samaraliroq kechadi.
   

Masalan: qisqa masofaga yugurishni o‘qitishda tezlik ri-vojlanadi, lekin tezlik kuchni, chidamlilikni va boshqalarni optimal rivojlantirgandagina effektliroq rivojlanadi.
Xarakat faoliyatlarini o‘qitishning samaradorligi jis-moniy bilim va jismoniy rivojlanganlik darajasi ko‘rsat- kichlari bilan aniqlanadi. Bilimlar tizimi va xarakat faoliyatlarini egallanishini to‘ri tashkillangan pedagogik jarayon albatta jismoniy rivojlanganlik ko‘rsatkichlarning oshishiga olib keladi.
Bilim berish vazifalarining xal qilinishi tarbiyaviy vazifalarning amalga oshirilishi bilan organik birlikdadir. Taolimning tarbiyaviy xarakteri xaqidagi tushuncha jismoniy tarbiyaning asosiy qonuniyatlaridan biri tarzida yuzaga chiq-moqda. Maxsus tashkillanmagan jarayon sifatida jismoniy mashqlardan foydalanish jarayoni xech qanday pedagogik qim-matga ega emas, ularning tarbiyaviy taosiri to‘laligicha pedagogik jarayonning sifatiga boliq. O‘z davridayoq P.F. Lesgaft muskullarni mashqlantirishga inson psixikasiga va uning intelektiga taosir etuvchi kuchli vosita deb qaragan.
Barcha fanlarning o‘qituvchilari qatori jismoniy mada-niyat o‘qituvchisi xam tarbiya jarayonida tarbiyaning barcha elementlari kompleksini o‘z tizginida ushlab turishga odatla-nishi lozim. Tarbiyaning umumiy vazifalari xal qilinishiga o‘quv fani o‘z taosirini o‘tkazmay qolmasligi mutaxassislarga ayonligiga qaramasdan, jismoniy tarbiya uchun xarakterli bo‘lgan ayrim xususiy vazifalarni xam oldinga suradi:

• 
  jismoniy mashqlar bilan shuullanishga odatlatirish. Bu odat, ayniqsa, xozirgi zamondoshimiz uchun zarur. Kam xarakat qilish, organizmga jismoniy yukning kamligi, xarakat faolligining sustligini yengish muammosini xal qiladi, mustaqil jismoniy mashq bilan shuullanish mashuloti uchun vaqt topishga o‘rgatadi;
  
• 
  jismoniy qiyinchiliklarni yengishni va mardonavor-likni tarbiyalash. Ko‘pchilik xarakat faoliyatini o‘zlashtirish maolum darajadagi xavf, tavakkalchilikni, maksimal jismoniy va psixik zo‘riqishni talab qiladi, axamiyatli darajadagi nagruzkani organizm sarflagan energiyasi tiklanib ulgurmagan fonda bajara olishga - chidashga o‘rgatadi;
  
• 
  gigienik malaka va odatlarni tarbiyalash. Jismoniy mashqlarning samaradorligi asosan gigienik omillardan to‘ri foydalanish bilan boliq. Xarakat faoliyatlarini o‘qitishning jarayoni ish rejimiga rioya qilishni tarbiyalash, ovqatlanish, uyqu, tana va badanini parvarishlash, kiyim-bosh va boshqa-larni o‘z ichiga oladi;
  
• 
  o‘quvchilar orasida o‘zaro munosabatlarni to‘ri shakllan-tirishga erishish. Chunki xarakat faoliyatlarini o‘zlashtirish, takomillashtirish kollektivchilikka tayanib munosabatlarni tashkillash emotsionallik bilan aloqador. Shuullanuvchilar-ning, ayniqsa, turli jinsdagilarning yuqori darajadagi o‘zaro yordami yoki raqiblik orqali aloqasi, do‘stlik, o‘rtoqchilik, o‘il bolalar va qizlar orasidagi yuqori axloqiy munosabatlarning shakillanishida bebaxo vositadir;
  
• 
  xarakat faoliyatlari davomida mustaqillikni tarbiya-lash. O‘quvchilarning sport zali yoki sport maydonida xarakat-lanishiga nisbatan mustaqillik berish, bir tomondan, o‘quvchi-larning o‘z-o‘zlarini boshqarishiga imkon bersa, ikkinchi tomonidan, o‘z faoliyatiga javobgarlikni xis qilish uchun sharoit yaratadi, o‘z xarakat aktivligiga ongli munosabatni va uni amalga oshirish usulini o‘ylashga o‘rgatadi;
  
• 
  umumiy va xususiy tarbiyaviy vazifalarni xal qilish o‘qituvchi bilan o‘quvchini yuqori darajadagi va xususiy aloqasi (o‘qituvchining kommunikativlik komponenti) sharoitida amalga oshiriladi.
  

Tarbiya vazifalarini taolim jarayonida to‘laqonli amalga oshirish uchun uni tizimli ravishda bilim olish vazifalarini xal qilish bilan qo‘shib olib borilmasa, kutilgan natijaga erisha olmaslik amaliyotda isbotlangan. Solg’omlashtirish vazifalari xarakat faoliyatlarini o‘qitishda jismoniy tarbiyaning barcha vositalarini kompleks ravishda qo‘llash orqali xal etiladi.
Ta’lim jarayoni tibbiy ko‘rik (nazorat) xulosalariga muvofiq differensiallashtiriladi va o‘quvchilar asosiy, tayyor-lov va maxsus tibbiy guruxlar deb nomlanuvchi guruxlarga ajratiladi.
O‘quv materiali mazmuni va uning o‘quvchilarga beradigan jismoniy yuklamasi ularning yoshi, jinsi va jismoniy tayyor-garligiga qarab qatoiy differensiallashtirilishi lozim. Bu talabning buzilishi faqatgina o‘quv materialini o‘zlashtirmas-ligigagina olib kelmay, o‘quvchining salomatligiga xam katta putur yetkazishi mumkin.
O‘zlashtirish jarayonining o‘zida, xatto eng qoidali qilib uyushtirilgan taolimda xam, jaroxat olish xavfi mavjud. Bu tabiiy ravishda, o‘qituvchidan jismoniy mashq bilan shuulla-nish joyini juda xam puxta tayyorlash, o‘quvchilar faoliyatini tashkillashdagi uyushqoqlikka rioya qilish va o‘quvchiga yordam berish yoki uni xavfsizligini taominlashga (straxovka) tayyor-likni, doimo xushyorlikni talab qiladi.
Ta’limning samarasiga tashqi faktorlar (sport anjom-lari va jixozlarning soz bo‘lishi), solomlashtirish vazifala-rining xal qilishi (mashulot joyining tozaligi, xavo va boshqalar) axamiyatli darajada ta’sir qiladi.
Xarakat faoliyatlarini o‘qitishning yuqorida qayd qilin-gan xususiyatlari o‘qituvchidan psixologo-fiziologik bilimlar-nigina talab qilib qolmay, yuqori darajadagi anatomo-fiziologik va metodik tayorgarlikka oid bilimlarga ega bo‘lishni taqazo etadi.