1. Inflatsiya va uning turlari, inflatsiyaning pul massasiga ta’sirining statistik tahlili

Tijorat banklarining muammoli kreditlari (NPL) to`g`risida 2022-yil 1-fevral holatiga ma'lumot

Download 323.57 Kb. bet 12/12 Sana 12.03.2023 Hajmi 323.57 Kb. #1264462

Bog'liq
1. Inflatsiya va uning turlari, inflatsiyaning pul massasiga ta’

Bu sahifa navigatsiya:

• Boshqa banklar 46 617 1 954
• Jismoniy va yuridik shaxslarga ajratilgan kredit qoldig`i to`g`risida kreditlar turlari bo`yicha malumot
• Jami kredit qoldig`i 277 755 324 139
• Yuridik shaxslarga ajratilgan kredit qoldig`i 223 047 254 534
• 4. O’zbekiston sharoitida inflatsiyaning pul massasiga va kredit paketlariga ta’siri tahlili.

Tijorat banklarining muammoli kreditlari (NPL) to`g`risida 2022-yil 1-fevral holatiga ma'lumot mlrd. so`m № Bank nomi Kreditlar Muammoli kreditlar (NPL) Muammoli kreditlarning jami kreditlardagi ulushi Jami 324 139 17 477 5,4% Davlat ulushi mavjud banklar 277 522 15 522 5,6% 1 O‘zmilliybank 73 037 3 414 4,7% 2 O‘zsanoatqurilishbank 42 823 1 660 3,9% 3 Asaka bank 37 023 1 732 4,7% 4 Agrobank 32 220 1 492 4,6% 5 Ipoteka-bank 28 698 1 170 4,1% 6 Xalq banki 19 303 3 790 19,6% 7 Qishloq qurilish bank 17 630 890 5,0% 8 Mikrokreditbank 10 844 683 6,3% 9 Turon bank 8 104 312 3,8% 10 Aloqa bank 7 731 361 4,7% 11 Poytaxt bank 77 2 2,3% 12 O`zagroeksportbank 30 17 56,3% Boshqa banklar 46 617 1 954 4,2% 13 Hamkorbank 9 409 110 1,2% 14 Kapital bank 8 250 198 2,4% 15 Ipak yo‘li bank 6 406 213 3,3% 16 Invest Finance bank 3 731 54 1,5% 17 Orient Finans bank 3 661 27 0,8% 18 Trastbank 2 698 94 3,5% 19 Davr bank 2 178 16 0,7% 20 Asia Alliance bank 1 892 204 10,8% 21 Tenge bank 1 714 120 7,0% 22 KDB Bank O‘zbekiston 1 618 0 0,0% 23 Ziraat Bank Uzbekistan 854 20 2,3% 24 Savdogar bank 838 99 11,8% 25 Universal bank 759 17 2,3% 26 Turkiston bank 684 473 69,1% 27 Anor bank 654 12 1,8% 28 Ravnaq-bank 550 122 22,2% 29 Tibisi bank 390 8 2,1% 30 Madad Invest bank 160 19 12,1% 31 Hi-Tech bank 159 148 93,1% 32 Eron Soderot bankining ShB 13 0,1 0,6% 33 Apelsin bank 0 0 0,0%

Ushbu jadvaldan ko’rishimiz mumkunki HI-TECH bankning muommoli kreditlar ulushi juda yuqori (93,1%) . Bunga sabab u o’z pul mablag’larini innovatsion loyiharlarga sarflagani hisoblanadi.

Keyingi jadvalda jismoniy va yuridik shaxslarga berilga kredit turlari keltirilgan ( 5- jadval )
5- jadval¹⁵ kredit qoldig’i o’zgarish dinamikasi

Jismoniy va yuridik shaxslarga ajratilgan kredit qoldig`i to`g`risida kreditlar turlari bo`yicha ma'lumot mlrd. so`m Ko`rsatkich nomi 01.02.2021 01.02.2022 O`zgarish, foizda Jami kredit qoldig`i 277 755 324 139 16,7% Jismoniy shaxslarga ajratilgan kredit qoldig`i 54 707 69 605 27,2% Ipoteka kreditlari 28 656 36 285 26,6% Mikroqarzlar 5 285 9 935 88,0% Iste'mol kreditlari 11 999 12 315 2,6% Tadbirkorlikni rivojlantirish uchun ajratilgan kreditlar 8 768 11 070 26,3% Yuridik shaxslarga ajratilgan kredit qoldig`i 223 047 254 534 14,1% Kredit tashkilotlari bo'lmagan yuridik shaxslarga ajratilgan kreditlar 204 489 236 279 15,5% Lizing va faktoring 2 371 2 267 -4,4% Banklararo kreditlar 1 729 1 467 -15,2% Mikrokreditlar 10 595 9 970 -5,9% Sindisiyalashtirilgan kreditlar 3 864 4 551 17,8%

Yuqoridagi jadvaldan jismoniy va yuridik shaxslarning mikroqarzlarga bo’lgan talabi oshayotganini ko’rishimiz mumkun (88%). Bu esa kelgusida ushbu sohaga bo’lgan e’tiborni yanada rivojlantirish kerakligini bildiradi.

4. O’zbekiston sharoitida inflatsiyaning pul massasiga va kredit paketlariga ta’siri tahlili.
Pul-kredit siyosatining inflyatsion targetlash rejimida markaziy bank tomonidan inflyatsiyaning oʼrta muddatli maqsadli darajasi eʼlon qilinadi va pul-kredit instrumentlari ushbu inflyatsiyaning maqsadli koʼrsatkichiga erishishga yoʼnaltiriladi.

Pul-kredit siyosatini amalga oshirishning mazkur usuli koʼpgina rivojlangan hamda rivojlanayotgan mamlakatlarda keng qoʼllanilib kelinmoqda. Inflyatsion targetlash rejimi inflyatsiya darajasining oʼzgaruvchanligi va inertsion davomiyligini kamaytirishning samarali usuli hisoblanib, oʼrta muddatli istiqbolda barqaror va muvozanatli iqtisodiy oʼsishga erishish uchun kulay sharoitlarni yaratadi.

Inflyatsion targetlash rejimi dastlab 1989 yilda Yangi Zelandiyada amaliyotga joriy qilingan. Bugungi kunga kelib dunyoning 30 dan ortiq davlatlari, jumladan, Аvstraliya, Аrgentina, Braziliya, Buyuk Britaniya, Gruziya, Isroil, Hindiston, Kanada, Polьsha, Turkiya, Shvetsiya, Yaponiya, Chexiya kabi davlatlar pul-kredit siyosatining mazkur rejimidan foydalaniladilar.

MDH mamlakatlari orasida Аrmaniston va Rossiyada inflyatsion targetlash rejimi qoʼllanmoqda. Qozogʼiston va Belarusь Respublikasi markaziy banklari tomonidan oʼrta muddatli istiqbolda inflyatsion targetlash rejimiga oʼtish rejasi va dasturlari eʼlon qilingan.

Pul-kredit siyosatini yuritishda inflyatsion targetlash rejimining tanlanilishi ushbu rejimning afzalliklari bilan bir qatorda valyuta kursi yoki pul agregatlarini targetlash rejimlarida kuzatilgan qator muammolar bilan izohlanadi.

Markaziy bankning pul-kredit siyosatining maqsadlari va asosiy yoʼnalishlari, shuningdek inflyatsiyaning maqsadli koʼrsatkichlariga erishish boʼyicha majburiyatlarining aniq belgilanishi jamiyatda ijobiy iqtisodiy kutilmalarning shakllanishiga xizmat qiladi.

Inflyatsion targetlash rejimida inflyatsiya boʼyicha maqsadli koʼrsatkichlarga erishishda markaziy bankning yuqori darajadagi mustaqilligi talab qilinadi. Bunda makroiqtisodiy sharoitlarning oʼzgarishlariga tezkor moslashuvchanlik imkoniyatining mavjudligi markaziy bankka iqtisodiyotdagi ichki muammolarga eʼtibor qaratishiga imkoniyat yaratadi.

Mazkur rejimda markaziy bank faoliyati shaffofligining oshishi aholining inflyatsiya kutilmalarini pasayishiga hamda markaziy bankka boʼlgan ishonchi mustahkamlanishiga olib keladi.

Shu bilan birga, ushbu rejimga oʼtish va uni samarali amalga oshirish mamlakatda muhim tashkiliy-huquqiy va makroiqtisodiy sharoitlar majmuini talab qiladi.

Xususan, past va barqaror inflyatsiya darajasiga erishish vazifasi markaziy bankning pul-kredit siyosatini amalga oshirishdagi nafaqat rasman balki amalda ham bosh maqsadi boʼlishi kerak.

Markaziy bank oraliq moʼljal sifatida xizmat qiluvchi narxlar dinamikasidagi oʼzgarishlar prognozi asosida inflyatsiya boʼyicha maqsadli koʼrsatkichga erishish yuzasidan majburiyat oladi. Boshqa makroiqtisodiy koʼrsatkichlar (iqtisodiy oʼsish, pul massasi, ayirboshlash kursi va boshqalar) boʼyicha maqsadli moʼljallar rasmiy ravishda qabul qilinmaydi.

Bunda markaziy bank amaldagi inflyatsiya darajasi va kutilayotgan narxlar dinamikasiga baho berishda ishonchli tahliliy va prognozlashtirish bazasiga ega boʼlishi talab etiladi. Tahlillarning sifatli boʼlishi koʼp jihatdan, ichki bozordagi narxlarning real dinamikasini oʼzida aks ettiruvchi ishonchli va batafsil statistik maʼlumotlarning mavjudligini talab etadi.

Inflyatsion targetlash rejimining samaradorligi koʼp jihatdan, markaziy bankning inflyatsiya boʼyicha miqdoriy moʼljallarni belgilash va pul-kredit instrumentlarini tanlashdagi mustaqilligi darajasi bilan bogʼliq.

Shuningdek, bu rejimni qoʼllashda fiskal siyosatning pul-kredit siyosatidan ustunlik qilmasligi, yaʼni pul-kredit siyosatining soliq-byudjet sohasidagi maqsadlarga qaratilmasligi talab etiladi.

Inflyatsion targetlash rejimida inflyatsiya boʼyicha maqsadli koʼrsatkichlarga erishishda aholi va biznes vakillarining inflyatsion kutilmalari muhim ahamiyat kasb etishi tufayli olib borilayotgan pul-kredit siyosatiga jamiyatning ishonchini mustahkamlash dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.

Bunda markaziy bank faoliyatining shaffofligi hamda aholi bilan muloqot tizimining kuchaytirilishi yuqoridagi vazifalar ijrosini taʼminlashga xizmat qiladi. Xususan, markaziy bank doimiy ravishda statistik maʼlumotlarni chop etib, maqsadli koʼrsatkichlarga erishish yuzasidan koʼrilayotgan choralar toʼgʼrisida jamiyat va iqtisodiyotning real sektori ishtirokchilarini xabardor qilib boradi.

Inflyatsion targetlash rejimida markaziy bankning foiz stavkasi pul-kredit siyosatining asosiy instrumenti boʼlganligi uchun mazkur rejimning natijadorligi mamlakatdagi moliya institutlari va bozorlarining rivojlanganlik darajasiga bogʼliq hisoblanadi.

Bunda, markaziy bank pul bozoridagi foiz stavkalari darajasi va dinamikasiga likvidlikni taqdim etish yoki likvidlikni qaytarib olish operatsiyalari orqali taʼsir koʼrsatadi.

Mazkur holatda, markaziy bank tomonidan belgilanadigan inflyatsiya oʼzgarishining oraliq intervali amal qilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Markaziy bank tomonidan asosiy eʼtibor maqsadli koʼrsatkichlarning mazkur interval doirasida boʼlishini taʼminlashga qaratiladi.

Ushbu parametrlar bajarilmagan holatlarda markaziy bank tomonidan tafovutlarning sabablariga tushuntirish berilishi va keyingi davrda amalga oshirilishi lozim boʼlgan choralar xususida aniq pozitsiya shakllantirilishi lozim.

Shu bilan birga, xorijiy mamlakatlar tajribasida inflyatsion targetlash rejimi qoʼllanilishining tahlili mazkur rejimni amaliyotga joriy etish jarayonida qator muammoli holatlar mavjudligini koʼrsatmoqda.

Xususan, rivojlanayotgan va MDH mamlakatlarida inflyatsiyaga taʼsir qiluvchi asosiy omillar nomonetar xususiyatga egaligi hamda ularning markaziy bank nazorati doirasidan tashqarida ekanligi pul-kredit siyosati instrumentlarini qoʼllash samaradorligini sezilarli darajada cheklaydi.

Shuningdek, maqsadli koʼrsatkich sifatida haqiqiy vaziyatni oʼzida aks ettiruvchi narxlar indeksining tanlanishi ham inflyatsion targetlash rejimini qoʼllashning yana bir muhim talablaridan hisoblanadi.

Аyrim mamlakatlarda isteʼmol baholari indeksi (IBI) oʼrniga jahon bozorlaridagi narxlar oʼzgarishi, maʼmuriy oʼrnatiladigan narxlar, mavsumiylik kabi qator omillarni istisno etuvchi indekslardan foydalaniladi. Oʼzgartirilgan koʼrsatkichlarning qoʼllanilishi rasmiy IBI yoki YaIM deflyatori bilan tafovutlarning kelib chiqishi xatarlarini oshiradi.

Inflyatsion targetlash rejimining amaliyotga joriy qilish xususiyatlari turli mamlakatlarda bir-biridan farqlansa-da, umuman olganda, erishilgan natijalar mazkur usulning rivojlangan mamlakatlar, shuningdek, oʼtish davri iqtisodiyoti mamlakatlarida samarali boʼlganligidan dalolat beradi.

Inflyatsion targetlash rejimining joriy qilinishi iqtisodiy siyosatni keng koʼlamda takomillashtirishni talab etadi.

Misol uchun, Lotin Аmerikasida inflyatsion targetlashning qoʼllanilishi soliq-byudjet siyosatining ham qayta koʼrib chiqilishini taqozo qilgan.

Shuningdek, inflyatsion targetlash rejimini amaliyotga joriy qilgan mamlakatlarda makroiqtisodiy koʼrsatkichlar sifatining yaxshilanishi, markaziy bankning texnik hamda tahliliy-prognozlashtirish imkoniyatlarining oshishi kuzatiladi.

Inflyatsion targetlashning natijadorligi koʼp jihatdan pul-kredit siyosati foiz kanali samaradorligiga bogʼliqligini inobatga olib, xorijiy mamlakatlarda asosiy eʼtibor moliya tizimini rivojlantirish va barqarorligini taʼminlashga qaratilmoqda.
Barqaror iqtisodiy rivojlanish va makroiqtisodiy siyosatni amalga oshirish usullarining bozor instrumentlaridan foydalanish asosida tubdan qayta koʼrib chiqilishi munosabati bilan ichki bozordagi narxlar barqarorligini taʼminlash pul-kredit siyosatining bosh maqsadi sifatida belgilandi.

Bunda inflyatsiya surʼatini pasaytirish va uni past darajada saqlab turish oʼrta muddatli istiqbolda makroiqtisodiy barqarorlik va iqtisodiy oʼsishni taʼminlashda asosiy shart sifatida qaraladi.

Ichki valyuta bozorining liberallashtirilishi pul-kredit siyosatining tamoyil va usullarini bosqichma-bosqich inflyatsion targetlashga qaratish uchun zarur boʼlgan asosni yaratadi. Oʼrta va uzoq muddatli istiqbolda narxlar barqarorligini taʼminlashda inflyatsion targetlash samarali usul hisoblanadi.

Oʼzbekiston sharoitida inflyatsion targetlash rejimining tanlanishi qator sabablar bilan izohlanadi. Birinchidan, bugungi kunda inflyatsion targetlash pul-kredit siyosatining taʼsirchan rejimi sifatida oʼzini namoyon qilib, oʼrta muddatli istiqbolda narxlar barqarorligini taʼminlash maqsadiga eng muvofiq keluvchi rejim hisoblanadi.

Ikkinchidan, monetar agregatlar yoki valyuta almashuv kursini targetlash kabi rejimlarning amaliyotga qoʼllanilishi tajribasi ularning Oʼzbekiston sharoiti va zamonaviy talablarga mos kelmasligini koʼrsatmoqda.

Xususan, valyuta almashuv kursini targetlash rejimida kursning doimiy tarzda maqsadli darajada saqlab turilishi xalqaro rezervlarni sezilarli darajada kamaytirib, valyuta inqirozining kelib chiqish xatarini oshiradi.

Valyuta almashuv kursini targetlash rejimida valyuta kursini mos ravishda oʼzgartirish orqali tashqi salbiy taʼsirlarni moʼʼtadillashtirish imkoniyati cheklanadi.

Bundan tashqari, mazkur rejimda Markaziy bankning asosiy eʼtibori faqatgina valyuta almashuv kursining maqsadli darajasini taʼminlashga qaratilishi tufayli ichki maqsadlarga qaratilgan mustaqil pul-kredit siyosatini amalga oshirish imkoniyati cheklanadi.

Boshqa tomondan, iqtisodiyotni liberallashtirish va tarkibiy oʼzgartirish, shuningdek, xufyona iqtisodiyotning sezilarli darajada mavjud boʼlishi sharoitlarida pul agregatlarining keskin oʼzgarishi kuzatilishi mumkin. Bu esa, oʼz navbatida, monetar targetlash rejimi doirasida maqsadli koʼrsatkichlarni oʼrnatish va unga erishish vazifasini murakkablashtiradi.
Shu bilan birga, pul agregatlari va inflyatsiya orasidagi barqaror bogʼliqlikning pasayishi monetar targetlash rejimi samaradorligini kamaytiradi.

Mamlakatimizda valyuta siyosatini liberallashtirish borasida amalga oshirilgan chora-tadbirlar hamda narxlar barqarorligini taʼminlash boʼyicha aniq maqsadlarning belgilanishi inflyatsion targetlashga oʼtish uchun tayanch shart-sharoitlar yaratadi.

Xalqaro tajribaga asosan, inflyatsion targetlash rejimiga oʼtish quyidagi yoʼnalishlar boʼyicha makroiqtisodiy sharoitlar mavjudligini va kompleks chora-tadbirlar amalga oshirilishini talab qiladi:

pul-kredit siyosatini yuritish, yaʼni transmission mexanizm samaradorligini oshirish;

valyuta bozori faoliyatini yanada liberallashtirish va takomillashtirish;
pul-kredit siyosatining mavjud instrumentlarini takomillashtirish va yangi zamonaviy bozor instrumentlarini joriy etish;
banklararo pul bozori faoliyatining shaffofligini oshirish va rivojlantirish;
makroiqtisodiy prognozlash va tahlil qilish salohiyatini mustahkamlash;
pul-kredit siyosatining pirovard maqsadi va qoʼllaniladigan instrumentlar toʼgʼrisida keng jamoatchilikni xabardor qilish maqsadida pul-kredit siyosatining aniqligi va shaffofligini oshirish;
kommunikatsion siyosatni takomillashtirish;
Markaziy bankning institutsional bazasini rivojlantirish;
moliya bozorini, shu jumladan, davlat qimmatli qogʼozlar bozorini rivojlantirish;
makroiqtisodiy siyosatni samarali muvofiqlashtirish;
iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tarkibiy islohotlarni muvaffaqiyatli amalga oshirish.
Umuman olganda, inflyatsion targetlashga oʼtish pul-kredit siyosatining barcha asosiy yoʼnalishlarini tubdan qayta koʼrib chiqish va takomillashtirishni talab qiladi. Ushbu kontseptsiyada nazarda tutilgan tadbirlarning bosqichma-bosqich amalga oshirilishi bozor mexanizmlari va instrumentlari asosida pul-kredit siyosati samaradorligini oshirish boʼyicha strategik vazifalar bajarilishi uchun asos boʼlib xizmat qiladi.

Pul-kredit siyosatini amalga oshirish va rivojlantirish boʼyicha ushbu Kontseptsiya oʼz ichiga 2018-2021 yillar uchun moʼljallangan chora-tadbirlar “yoʼl xaritasi”ni qamrab oladi.

Mazkur yoʼl xaritasini ishlab chiqishda asosiy eʼtibor inflyatsion targetlashning mexanizm va tamoyillarini oʼrta muddatli istiqbolda samarali joriy qilish uchun zaruriy shart-sharoitlarni yaratish boʼyicha choralarni amalga oshirishga qaratildi.
Iqtisodiyotda narxlar barqarorligini taʼminlashda pul-kredit siyosati choralarining yalpi talab va inflyatsiya darajasiga samarali taʼsir mexanizmining mavjudligi xal qiluvchi ahamiyat kasb etadi.

Inflyatsion targetlash rejimida Markaziy bank inflyatsiya boʼyicha qoʼyilgan maqsaddan kelib chiqib, foiz stavkalarini oʼzgartiradi va oʼrnatadi.

Iqtisodiyotda inflyatsion xatarlar kuchayganda, Markaziy bank anʼanaviy tarzda foiz stavkalarini oshirish orqali pul-kredit qatʼiylashtiradi.

Ushbu choralarning iqtisodiyotning real sektoriga taʼsir qilish darajasi va muddatlari pul-kredit siyosati transmission mexanizmlarining samaradorligi bilan belgilanadi.

Pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi oʼzida Markaziy bank foiz stavkalari oʼzgarishining iqtisodiy faollikka va pirovardida inflyatsiya darajasiga taʼsir oʼtkazish jarayonini aks ettiradi.
Pul-kredit siyosatining iqtisodiyotga taʼsiri alohida transmission kanallar orqali amalga oshiriladi. Аsosiy kanallar sifatida quyidagilarni koʼrsatish mumkin:
foiz kanali;
kredit kanali;
valyuta kursi kanali;
inflyatsion kutilmalar kanali;
aktivlar bahosi kanali.
Foiz kanali pul-kredit siyosatining iqtisodiyotga taʼsir etuvchi anʼanaviy kanali hisoblanadi. Markaziy bank foiz stavkasining oʼzgarishi iqtisodiyotdagi umumiy foiz stavkalari darajasiga taʼsir koʼrsatib, investitsiya/jamgʼarma darajasini oʼzgartirish orqali iqtisodiyotdagi yalpi talabning oʼzgarishiga olib keladi. Yalpi talabning oʼzgarishi, oʼz navbatida, inflyatsiya darajasiga taʼsir etadi.
Markaziy bankning asosiy foiz stavkasi va yalpi talab orasida toʼgʼridan-toʼgʼri bogʼliqlik mavjud boʼlmasada, foiz stavkasi oʼzgarishining taʼsiri boshqa kanallar orqali ham amalga oshadi.
Oʼzbekiston Respublikasi Markaziy banki qayta moliyalash stavkasining iqtisodiyotdagi foiz stavkalariga taʼsiri boʼyicha tahlillar ular orasida barqaror bogʼliqlik mavjudligini koʼrsatmoqda.
Аyni vaqtda transmission mexanizm foiz kanalining taʼsirini Oʼzbekiston sharoitida cheklangangini banklararo pul bozorining shaffof emasligi va yetarlicha rivojlanmaganligi bilan izohlash mumkin.
Xususan, banklararo pul bozorida tijorat banklari faolliyatining sustligi va operatsiyalar hajmlarining kichikligi foiz kanalining samaradorligini pasaytiradi.
2017 yilning ikkinchi yarmidan Markaziy bank tomonidan tijorat banklariga qisqa muddatli likvidlikni taqdim qilish operatsiyalari faollashtirildi. Lekin bunda yagona banklararo pul bozorining mavjud emasligi hamda pul-kredit instrumentlari taʼsirining cheklanganligi amalga oshirilayotgan choralar samarasini pasaytirmoqda.
Yuzaga kelgan holatdan kelib chiqib hamda pul-kredit siyosati transmission mexanizmining foiz kanalini kuchaytirish va pul bozorini samarali tartibga solish maqsadida 2018 yilning birinchi yarim yilligida qisqa muddatli pul resurslarini jalb qilish va joylashtirish boʼyicha banklararo pul bozorining yagona elektron platformasini yaratish koʼzda tutilgan.
Shu bilan birga, pul-kredit siyosatining transmission mexanizmining foiz kanalini mustahkamlashda zaruriyat tugʼilganda Markaziy bank tomonidan bank tizimidagi ortiqcha likvidlikni jalb qilish boʼyicha operatsiyalar amalga oshiriladi.
Shuni taʼkidlab oʼtish joizki, pul-kredit siyosatining transmission mexanizmi samaradorligini taʼminlash va foiz instrumentlarini optimallashtirish maqsadida Markaziy bankning pul-kredit siyosatining asosiy koʼrsatkichi sifatida asosiy stavka va foiz koridorini 2019 yildan amaliyotga joriy qilish koʼzda tutilgan.
Likvidlik taqdim etish va jalb qilish boʼyicha pul-kredit siyosati instrumentlari turlarining kengaytirilishi Markaziy bankning asosiy operatsiyalari boʼyicha foiz koridorini shakllantirishga xizmat qiladi.
Iqtisodiyotni liberallashtirish va unda bozor mexanizmlari taʼsirining oshib borishi bilan bir qatorda faol pul-kredit siyosatining amalga oshirilishi transmission mexanizmning foiz kanalini sezilarli darajada mustahkamlab boradi.
Kredit kanali pul-kredit siyosatining asosiy taʼsir kanallaridan biri boʼlib, ushbu kanal orqali foiz stavkasi iqtisodiyotning real sektoridagi jarayonlarga oʼz taʼsirini koʼrsatadi. Mazkur kanalning samaradorligi koʼp jihatdan kredit resurslariga boʼlgan talab va taklifning Markaziy bank foiz stavkalarining oʼzgarishiga nisbatan taʼsirchanligiga bogʼliq hisoblanadi.
Bugungi kunda iqtisodiyotdagi pul massasi oshishining asosiy qismi kredit kanali hissasiga toʼgʼri kelganligi bois, uning oʼzgarishi ichki bozordagi narxlar darajasiga oʼzining salmoqli taʼsir koʼrsatadi.Xususan, 2017 yil birinchi yarim yilligida tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning real sektorini kreditlash hajmlarining sezilarli darajada oshirilishi pul massasi oʼsish surʼatining tezlashishi va iqtisodiyotdagi inflyatsion bosimning kuchayishiga olib keldi. Iqtisodiyotni kreditlash darajasini barqarorlashtirish maqsadida 2017 yilning ikkinchi yarmidan Markaziy bank tomonidan qayta moliyalash stavkasi 14 foizgacha oshirilib, pul-kredit siyosati qatʼiylashtirildi. Bu esa, oʼz navbatida, kredit resurslari foiz stavkalarining oshishiga olib keldi.
Shuningdek, umumiy depozit va kreditlar tarkibida xorijiy valyutadagi depozit va kreditlar ulushining yuqoriligi hamda xufyona iqtisodiyotning mavjudligi kabi omillar iqtisodiyotni kreditlash hajmiga taʼsir koʼrsatishga asoslangan pul-kredit siyosatining samaradorligini sezilarli darajada pasaytirmoqda.
Oʼz navbatida, tijorat banklari tomonidan kreditlarni bozor shartlari asosida berilmasligi, yaʼni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish davlat dasturlari doirasida imtiyozli va maqsadli kreditlar berilishi kredit kanali samaradorligining pasayishiga sabab boʼlmoqda.
Bunday holatlarda Markaziy bank tijorat banklariga nisbatan prudentsial nazorat talablarini kuchaytirish va pul-kredit siyosatining instrumentlaridan oqilona foydalanish asosida milliy valyutadagi kredit va depozitlarning jozibadorligini oshirish siyosatini faol ravishda olib borishni koʼzda tutmoqda.
Markaziy bankning foiz siyosatini amalga oshirishda kredit resurslarini moliyalashtirish manbalari xususiyatlari inobatga olinib, bozor mexanizmlariga asoslanmagan kreditlar taʼsirini kamaytirish boʼyicha choralar kuchaytiriladi.
Valyuta kursi kanali. Mazkur kanal taʼsiri pul-kredit siyosati shartlarining oʼzgarishi natijasida almashuv kursining ichki hamda tashqi tovar va xizmatlarga boʼlgan nisbiy talabning oʼzgarishi orqali namoyon boʼladi.
Boshqa tomondan, Markaziy bank foiz stavkasining oʼzgarishi milliy valyutadagi moliyaviy aktivlar daromadlilik darajasining mos ravishda oʼzgarishiga olib kelib, almashuv kursiga oʼz taʼsirini koʼrsatishi mumkin.
Ichki valyuta bozorining liberallashtirilishi jarayonida milliy valyuta almashuv kursining devalьvatsiyasi aholining inflyatsion kutilmalarini oshirib, valyuta kanalining inflyatsion kutilmalar kanali bilan aloqasini kuchaytirdi. Bunda, inflyatsion targetlashga oʼtish almashuv kursining erkin bozor sharoitida shakllanishi talab qilinishini inobatga olib, valyuta kursi kanali va aholining inflyatsion kutilmalari darajasi orasidagi aloqadorlikning muntazam ravishda kamaytirib borilishi oʼrta muddatli davrdagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. (valyuta siyosati qismida batafsil yoritilgan)

Inflyatsion kutilmalar kanali pul-kredit siyosatining inflyatsion targetlash rejimi doirasida amalga oshirilishida inobatga olinishi lozim boʼlgan asosiy omillardan biri hisoblanadi. Iqtisodiy jarayonlar ishtirokchilari qarorlar qabul qilishlarida nafaqat real bozor sharoitlarini, balki ularning kelajakdagi oʼzgarish ehtimolini ham inobatga olishlarida inflyatsion kutilmalar kanali asosiy ahamiyat kasb etadi. Xususan, korxona va tadbirkorlar narxlarni oʼrnatishlari va kelajakda ish haqi oʼzgarishini baholashlari uchun inflyatsion kutilmalar muhim hisoblanadi. Shu oʼrinda, mazkur kanalning asosiy xususiyati korxona va tashkilotlar tomonidan maxsulot va xizmatlar narxlarini shakllantirilishida namoyon boʼladi. Bunda, kelajakda inflyatsiya darajasining oshishini kutayotgan korxona va tashkilotlar narxlarni oshiradi, bu esa joriy inflyatsiya darajasining oʼsishiga olib keladi.

Shuni taʼkidlash joizki, kutilmalar kanali yuqorida keltirilgan toʼrtta kanallarning barchasi bilan oʼzaro bogʼliqdir. Masalan, pul bozoridagi foiz stavkalari dinamikasining shakllanishi koʼp jihatdan kelajakda kutilayotgan stavkalar darajasiga bogʼliqdir.
Iqtisodiyotda inflyatsion kutilmalarning markaziy bank maqsadli koʼrsatkichlariga nisbatan yuqori darajada boʼlishi jamiyatda inflyatsiyani markaziy bank tomonidan toʼla nazoratga olish borasidagi shubhalarni keltirib chiqaradi. Mazkur vaziyat foiz stavkasini keskin oshirish zaruriyatini tugʼdirishi mumkin. Oʼzbekiston sharoitida iqtisodiyotni tarkibiy oʼzgartirish va erkinlashtirish jarayonlari amalga oshirilayotgan davrda inflyatsion kutilmalar oshishi va kelajakda maʼlum muddat davomida saqlanib qolishi mumkin. Inflyatsion targetlash rejimiga oʼtish Markaziy bankning kelajakda amalga oshirilishi kutilayotgan siyosatiga jamoatchilik ishonchini oshirish va shu asnoda ijobiy inflyatsion kutilmalar shakllanishiga erishishni talab etadi. Аholi va xoʼjalik yurituvchi subʼektlarning kelajakda narxlar oʼzgarishi yuzasidan kutilmalarini baholash va monitoring qilish, shuningdek, mazkur kutilmalarning xususiyatlari hamda unga taʼsir koʼrsatuvchi omillarni atroflicha oʼrganish maqsadida 2018 yildan boshlab Markaziy bank tomonidan isteʼmol narxlari dinamikasi va inflyatsion kutilmalarni oʼrganish yuzasidan kuzatuvlar va soʼrovlar olib borish amaliyoti joriy qilindi. Bunda, Markaziy bank tomonidan inflyatsion kutilmalar shakllanish jarayonini oʼrganish, tahlil qilish va ularni modellashtirish salohiyatini takomillashtirishga alohida eʼtibor qaratiladi.
Аktivlar narxlari kanalining inflyatsiya darajasiga taʼsiri pul-kredit siyosatining oʼzgarishi natijasida aktivlar narxlarining oʼzgarishi tufayli kuzatiladi. Xususan, mazkur kanal samarali amal qilgan sharoitda pul-kredit shartlarining yengillashtirilishi hisobiga davlat qarz majburiyatlari boʼyicha foiz stavkasining pasayishi moliyaviy resurslarning daromadliligi yuqoriroq boʼlgan muqobil aktivlarga qayta yoʼnaltirilishiga olib keladi. Natijada muqobil aktivlarning narxi va bunga mos ravishda inflyatsiya darajasining oshishi kuzatiladi. Taʼkidlash joizki, davlat obligatsiyalari, kapital va koʼchmas mulk bozorlarining rivojlanganlik darajasi va samarali faoliyati, oʼz navbatida, mazkur kanal taʼsirchanligini belgilaydigan asosiy omillardan hisoblanadi. Bunda markaziy bank pul-kredit siyosati instrumentlarining samaradorlik darajasi mazkur siyosatdagi oʼzgarishlarning (qisqa muddatli foiz stavkalari, rezerv pullar) boshqa soha va tarmoqlarga taʼsiri xususiyati, tezligi va intensivligi orqali belgilanadi.
Umuman olganda, oʼtkazish kanallarining amal qilishi bank va moliya sohasidagi raqobat muhiti, muqobil moliyalashtirish manbalarining mavjudligi, moliyaviy bozorlarning rivojlanganlik darajasi va samaradorligi, moliyaviy vositachilik xizmatlarining sifati va qamrovi, valyuta kursi rejimi, kapitallar harakati, investitsiya uchun xafsiz moliyaviy instrumentlarning mavjudligi kabi bir qator omillarga bogʼliq. Ichki valyuta bozorini yanada liberallashtirish va kurs siyosatini takomillashtirish boʼyicha chora-tadbirlar
Inflyatsion targetlash rejimiga oʼtish bozor mexanizmlari asosida erkin shakllanadigan suzib yuruvchi valyuta kursining amal qilishini talab etadi.

Bunda, Markaziy bankning valyuta siyosati va interventsiya strategiyasining aniq belgilab olinishi, shaffoflikning taʼminlanishi hamda qabul qilinayotgan qarorlarni valyuta bozori ishtirokchilari tomonidan toʼliq tushunilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu munosabat bilan, ichki valyuta bozorini erkinlashtirishda milliy valyuta ayirboshlash kursining shakllanishida bozor sharoitlarini taʼminlashga qaratilgan chora-tadbirlarning davom ettirilishi Markaziy bankning mazkur yoʼnalishdagi ustuvor vazifasi boʼlib qoladi. Ushbu maqsadda Markaziy bankning valyuta kurslari shakllanish jarayoniga aralashuvini kamaytirib borish, valyuta interventsiyasi strategiyasini erkin suzib yuruvchi valyuta kursi tamoyillari asosida takomillashtirish hamda iqtisodiyot subʼektlari va valyuta bozori ishtirokchilarini yangi sharoitlarda ishlashga tayyorlab borish koʼzda tutilmoqda.

Oʼrta muddatli davrda Markaziy bank interventsiyalarining valyuta kursi shakllanishiga yuqori darajada taʼsir koʼrsatishining oldini olish maqsadida keyingi davrlarda amalga oshiriladigan interventsiyalar neytral xususiyatga ega boʼladi. Xalqaro amaliyotda valyuta bozorida almashuv kursining erkin oʼrnatilishida markaziy bankning minimal ishtiroki talab etiladi. Bunda faqatgina inqirozli vaziyatlar yuzaga kelgandagina valyuta kursining keskin tebranishlarini oldini olish va valyuta bozorini barqarorlashtirish maqsadida Markaziy bank interventsiyani amalga oshiradi.
Biroq, Oʼzbekiston sharoitida Markaziy bankning valyuta bozorida muntazam ishtirok etish zaruriyati Markaziy bank tomonidan mahalliy ishlab chiqaruvchi korxonalardan monetar oltin va boshqa qimmatbaho metallarni bevosita sotib olinishi bilan izohlanadi. Qimmatbaho metallarning bevosita Markaziy bank tomonidan sotib olinishi milliy valyutadagi mablagʼlarning toʼgʼridan-toʼgʼri iqtisodiyotga tushishiga va inflyatsion xatarlar oshishiga olib keladi. Аyni vaqtda qimmatbaho metallarni sotishdan tushadigan valyuta mablagʼlari esa ichki valyuta bozoriga tushmaydi. Markaziy bank tomonidan qimmatbaho metallarning toʼgʼridan-toʼgʼri xarid qilishining salbiy taʼsirini oldini olish va valyuta bozori muvozanatliligini taʼminlash maqsadida Markaziy bank valyuta bozorida tegishli miqdorlarda xorijiy valyutaning muntazam sotuvini amalga oshirib boradi. Xalqaro amaliyotda ishlab chiqaruvchilardan qimmatbaho metallarni xarid qilish va valyuta tushumlarini ichki valyuta bozorida sotish borasidagi toʼlaqonli va samarali vositachilik funktsiyasini Markaziy bank tomonidan bajarilishi toʼgʼridan-toʼgʼri interventsiya hisoblanmaydi. Bunda Markaziy bank tomonidan xorijiy valyutaning sotilishi faqatgina vositachilik xususiyatiga ega boʼlib, Markaziy bankning valyuta bozoridagi faol ishtiroki almashuv kursini boshqarish maqsadini koʼzlamaydi hamda klassik maʼnodagi interventsiya deb hisoblanmaydi.

Xulosa
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiy rivojlanishning asosiy tayanchi bo’lib banklar tomonidan ajratilgan kreditlar hisoblanadi. Shuning uchun ham iqtisodiy o’sishni bizlar kreditlarsiz tasavvur qilolmaymiz. Banklar ayniqsa bu borada iqtisodiyotning qon tomiri sifatida mavjud iqtisodiy munosabatlarni, to‘lov tizimini, yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi pul munosabatlarni tartibga solib turadi. Banklar o‘z faoliyatlarida ko‘proq chetdan jalb qilingan mablag‘lar hisobidan ishlaganliklari sababli jamlangan mablag‘larni samarali joylashtirishni asosiy maqsad sifatida qo‘yadilar. Albatta mablag‘larni shu yo‘sinda jalb qilish va ularni ishlatish borasida katta risklar mavjud. “Kredit riskini tahlil qilish va boshqarishning xorij tajribasi va undan mamlakatimiz bank tizimida foydalanish imkoniyatlari” mavzusidagi bitiruv malakaviy ishi yuzasidan quyidagi xulosa va takliflarni keltiraman:

1. Respublikamiz tijorat banklari kredit portfelining diversifikatsiya darajasini yanada oshirish lozim. Xalqaro bank amaliyotida bank kreditlarining 25 foizdan ortiq qismini bitta tarmoqda to‘planishi kredit riskini keskin oshirgan omil sifatida e’tirof etiladi. Shu sababli, respublikamiz banklari kreditlarining 25 foizdan ortiq qismini bitta tarmoqqa mansub bo‘lgan korxonalarda to‘planishiga yo‘l qo‘ymaslik maqsadga muvofiqdir. Fikrimizcha, kredit portfelining diversifikatsiya darajasini tavsiflovchi asosiy mezon sifatida kreditlarning tarmoq xususiyatiga ko‘ra joylashishining 25 foizlik maksimal darajasini olish lozim.
2. Kredit ajratilgandan so‘ng kredit monitoringi o‘tkazilishi ustidan nazoratni kuchaytirish. Berilgan kreditlarni monitoring qilish orqali kreditdan qanday maqsadda foydalanilayotganligi va qay darajada samaradorlikka erishilayotganligini aniqlash mumkin.
3. Banklarda kreditni berish va undirish jarayoni yuzasidan amalga oshiriladigan ishlarni ommaga yetkazish. Yana shu yo‘l bilan shubhali va umidsiz ssudalarning tasniflangan kredit hajmidagi salmog‘ini qisqartirish.
4. Banklarda yuqori likvidlikka ega bo‘lgan garov obyektlaridan foydalanishni kuchaytirish.
5. Kreditlarni undirishni kuchaytirish maqsadida bank xodimlari va mijoz o‘rtasidagi aloqadorlikni kuchaytirish va mijoz o‘rtasida doimiy ravishda ma’lumot olib turishni tashkil etish.
Muxtasar qilib aytadigan bo’lsak, tijorat banklari tomonidan ajratilayotgan kreditlar hajmi yil sayin o’sib bormoqda va bu mamlakatimiz iqtisodiyotini o’sishiga juda katta ta’sir ko’rsatmoqda. Shu bilan bir qatorda banklar o’zlariga katta xatarni ham olishmoqda. O’ylaymizki, bildirilgan takliflarimizni amaliyotga tadbiq etilishi, tom ma’noda tijorat banklarining kredit riski va bu orqali bankning moliyaviy ahvoliga salbiy ta’sirini kamaytiradi.

Download 323.57 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:

---

Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling