1 Ma’ruza: Gazbeton buyumlari uchun xom ashyo materiallari

Portlandsement.
Gil bilan karbonatli tog’ jinslarining kuydirganda qovishgan omuxtasini mayda qilib tuyib hosil qilingan gidravlik bog’lovchi modda portlandsement deb ataladi. Qovushib qolgan mayda toshsimon donalar ko’rinishida qotib qolgan xom ashyo klinker deb ataladi.
Tuyib maydalangan klinker suvda qorganda juda tez yopishib qotadi, bu esa undan foydalanishni ancha qiyinlashtiradi. Portlandsementning qotishini sekinlashtirish uchun to’yib, maydalangan vaqtida o’nga gips qo’shiladi. Qo’shiladigan gips miqdori SO₃ (sulpfat kislota angidridi) ga aylantirib hisoblaganda 1,5 % dan va 3,5 % dan ko’p bo’lmasligi lozim.
Portlandsementning xossalarini yaxshilash hamda bahosini kamaytirish maqsadida klinkerga uni tuyib maydalangan vaqtda 15% miqdorida aktiv mineral (gidravlik) moddalar (trepel, diatomit va boshqalar) qo’shishga yo’l qo’yiladi.
Xom ashyo. Portlandsement ishlab chiqarish uchun tog’ jinslari–mergellar, ohaktoshli (ohaktoshlar, bo’r, chig’anoqtosh, ohak tufi va boshqalar) va gilli tog’ jinslari dastlabki xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Sement tarkibida ohaktosh bilan birga oksid CaO kiritiladi; gil bilan, alyuminiy, temir oskidlari; mergel bilan boshqa barcha oksidlar kiritiladi.
Tabiatda ximiyaviy tarkibiga ko’ra sifatli portlandsement klinkeri olishni ta’minlaydigan tog’ jinslari kam uchraydi, shu sababli xom ashyo aralashmasiga ikki yoki bir nechta qo’shimchalar kiritiladi. Xom ashyo aralashmasi qo’shimchalarining nisbati shunday hisobda tanlanadiki, qizdirishda hosil qilgan portlandsement klinkeri quyidagi ximiyaviy tarkibiga ega bo’lsin: 63 – 68 % CaO; 4 – 8% Al₂O₃; 19 – 24% SiO₂; 2 – 6% Fe₂O₃; odatda xom ashyo aralashmasi 75 – 78% ohaktoshdan va 25 – 22% gildan ibroat bo’ladi.
Portlandsement ishlab chiqarishda xom ashyo aralashmalarini tayyorlash, uni kuydirib klinker olish va klinkerga gips hamda boshqa qo’shimchalar qo’shib birgalikda kukun xolgacha maydalash asosiy texnologik jarayonlar hisoblanadi. Bularni ichida eng mahsuliyatli jarayon xom ashyo kuyidirib klinker olishdir. Kuydirish jarayonidat ohaktosh va gildan quyidagi (klinkerni tashkil qiluvchi) minerallar hosil bo’ladi:
3CaO SiO₂ - uch kalptsiyli silikat (alit) S₃S
2CaO SiO₂ - ikki kalptsiyli silikat (belit) S₂S
3CaO Al₂O₃ - uch kalptsiyli alyuminat S₃A
4CaO Al₂O₃  Fe₂O- to’rt kalptsiyli alyumoferrit S₄AF
Portlandsementni xossasi shu minerallarning miqdoriga bog’liq.
Klinkerning minerologik tarkibi. Portlandsement klinkeri tarkibidagi minerallar o’rta hisobga quyidagi chegaralarda o’zgaradi: S₃S 40 – 65%, C₂S 15 – 40%, C₃A 2 – 15% va C₄AF 10 –20%. Bu minerallarning xar biri o’ziga xos hususiyatlarga ega.
Uch kalptsiy silikat (alit) ximiyaviy aktiv mineral hisoblanadi, u sementning mustahkamligini oshiradi, quyuqlanish va qotish jarayonini esa tezlatadi.
Ikki kalptsiy silikat (belit) alitga nisbatan sekin qotadi, lekin kulay sharoitda vaqt o’tishi bilan mustahkamligi tuxtovsiz ortib boradi.
Uch kalptsiy alyuminat klinker minerallari ichida eng tez qotadigan mineral hisoblanadi. Lekin, uning qotishidan hosil bo’lgan mahsulotning g’ovakdorligi yuqori, mustahkamligi esa past bo’ladi.
Turt kalptsiy alyumoferrit alitga nisbatan ancha sekin, lekin belitga nisbatan tezroq qotadi, mustahkamligi alitga nisbatan past bo’ladi.
Yuqorida ko’rsatilgan minerallarning miqdori ortganda portlandsementga maxsus nom beriladi. Agar sement klinkeri tarkibida C₃S ko’p bo’lsa – alitli, C₂S ko’p bo’lsa – belitli, C₃S ko’p bo’lganda esa alyuminatli (yoki tselitli) portlandsement deb ataladi.
Sement tarkibida erkin holdagi CaO miqdori 0,5% dan oshmasligi lozim. Aks holda o’ta kuygan CaO kristallanib, qotgan sement toshida yoriqlar hosil qiladi.
Sinov savollari

1. 
   Gazbeton va ko’pikbeton xom ashyo tasnifi.
   
2. 
   Qurilish ashyolari fani va uning nazariy asoslari.
   
3. 
   Standartlash tizimi va me’yoriy hujjatlar.
   
4. 
   Qurilish ashyolarining zichligiga, g‘ovakligiga ko‘ra xossalarini