1-mavzu. 1-mashg’ulot. Avtomobil yo‘llarini qurishda yo‘l qurilish materiallarining o‘rni va ahamiyati

Suv shimuvchanlik. G‘ovak materialning suv shimish va suvni o‘zidagi bo‘shliqlarida 
ushlab turish xususiyati suv shimuvchanlik deyiladi. 
Suv shimuvchanlik ikki xil buladi: 
Vazn bo‘yicha: W
m
m
m
m


1
1
100%
*
Xajm bo‘yicha: 
W
m
m
V
m


1
100%
*
Suv shimuvchanlik materialni asta sekin suvga cho‘ktirish, qaynatish va bosim ostida 
shimdirish usullari bilan aniqlanadi. 
Issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsienti xaroratlar farqi (t
1
-t
2
) 1°S ga teng bo‘lgan holda, 
qalinligi 1 m ga teng bo‘lgan namunaning bir yuzasidan ikkinchi yuzasiga o‘tgan issiqlik 
mikdoriga teng




Qa
S t
t
(
)
1
2
kkal/m*soat*grad 
Issiqlik yutuvchanlik. 
Q=C*m(t
1
-t
2
) ; kJ 
S- issiklik, yutuvchanlik koeffitsienti 
Q- issiqlik miqdori
M- namunaning massasi
t
1
-t
2
tempyeraturaning farqi 
Zarbga qarshilik. Materialning zarbga qarshilik ko‘rsatuvchanligi, standart namunani 
buzish uchun sarf etilgan ish miqdori yoki xajm birligiga sarflangan solishtirma ish bilan 
ifodalanadi. 
Qattiqlik. Materiallarga o‘zidan qattiq, jism botirilgandagi qarshilik ko‘rsatuvchanlik 
xususiyati uning qattiqligi deyiladi. 
Moos qattiqlik shkalasi. 
Minerallar 
Kimyoviy tarkibi 
Moos qattiqlik ko‘rsatkichi 
Talk 
ZMgO*4SiO
2
*N
2
O 
1 
Gips 
SaSO
4
*2 N
2
O 
2 
Kalsiy 
SaSO
3
3 
Yeruvchan shpat 
SaF
2
4 
Apatit 
Sa
5 
(R0
4
) 
3
*FS1 
5 

---

Ortoklaz 
K
2
O*A1
2
O
3
*6SiO
2
6 
Kvars 
SiO
2
7 
Topaz 
A1
2
[SiO
4
] (F
1
ON)
2
8 
Korund 
A1
2
0
3
9 
Olmos 
S 
10 
Ishqalanishga qarshilik. Materialni ishqalash doirasida ming marta aylantirganda 
namunaning 1sm
2
yuzasidan yo‘qotgan og‘irligiga ishqalanish deiyladi. 
Plastiklik. Material kuch ta’sirida o‘z shaklini o‘zgartirsa va kuch olinganda avvalgi
shakliga juda oz muddatda qaytsa bunga plastiklik deyiladi. (qo‘rg‘oshin, pulat, loy) 
Mo‘rtlik. Materialning kuch ta’sirida sezilarli deformatsiyalanmagan xolda buzilib ketishi 
uning mo‘rtligi deyiladi. (shisha, chuyan, beton) 
Yo‘l-qurilish materiallariga qo‘yilgan texnik standartlarda har bir materialning xossasi, 
ahamiyati, texnologiyasi va sharoiti hisobga olingan holda bayon etilgan. 
Standartlar davlat hujjati bo‘lib, ishlab chiqaruvchi, iste’molchi va nazorat qiluvchi tashkilotlar 
uchun qonun kuchiga ega. Uning asosiy vazifasi: 
• mahsulotning sifat ko‘rsatkichlarini standartga keltirish, tayyorlanadigan mahsulotning sifati, 
chidamligi va mustahkamligiga salbiy ta’sir etuvchi xom ashyo, materiallar va qayta 
tayyorlangan mahsulotlarni kompleks standartga keltirish; 
• sanoatda keng miqyosda qo‘llaniladigan qurilma va afegatlarni bir me’yorga keltirish hisobiga, 
ishlab 
chiqarish 
jarayonlarini 
ixtisoslashtirish, 
kompleks 
mexanizatsiyalash 
va 
avtomatlashtirishga imkon yaratib byerish; 
• texnika va o‘lchov vositalari darajasini oshirish hamda ular ustidan davlat nazoratini amalga 
oshirish; 
• standart ishlarini muvofiqlashtirish, texnik-me’yoriy, konstruktiv loyiha va texnologik 
hujjatlarni umumiy tartibga keltirish. 
O‘zbekiston Respublikasida standartlashtirish ishlarini o‘gkazishning umumiy tashkiliy-texnik 
qoidalarini tartibga solib turuvchi davlat standartlashtirish tizimi faoliyat ko‘rsatadi. 
Respublikaning amaldagi qonunchiligiga binoan standartlashtirish bo‘yicha quyidagi toifalardagi 
me’yoriy hujjatlar qo‘llaniladi: 
1.Xalqaro (davlatlararo, mintaqaviy) standartlar. 
2. O‘zbekiston Respublikasi standartlari-standartlashtirishda me’yoriy texnik xujjat bo‘lib, u 
standartlashtirish ob’ektiga xos bo‘lgan kompleks me’yor, talab, qoidalarni belgilab beradi va 
tegishli organlar tomonidan tasdiqlanadi. Standartlar material tipidagi narsalarga, shuningdek, 
me’yorlar, talablar va qoidalarga ishlab chiqiladi. 
3. Texnik shartlar. Standartlashtirishdagi me’yoriy-texnik hujjat bo‘lib, ma’lum buyum, material 
va boshqa mahsulotlarni tayyorlash va nazorat qilish uchun umumiy shartli talablarni belgilab 
beradi. 
4. Tarmoq standarti (TST) dan shu tarmoqsagi barcha korxona va tashkilotlar foydalanadilar, 
shuningdek, materialni tayyorlovchi, ishlab chiqaruvchi va qo‘llovchi boshqa korxona va 
tashkilotlar ham undan foydalanadilar. 

---

5. Korxona standarti (KST) — shu standartni tasdiqlagan korxonagagina mansub bo‘ladi. 
6. Xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari. 
7. Ma’muriy-xududiy standartlar. 
Xalqaro standartlar va xorijiy mamlakatlarning milliy standartlari, shuningdek xalqaro qoidalar 
va me’yorlar O‘zbekiston Respublikasi ishtirok etgan shartnoma yoki bitimlarga muvofiq 
qo‘llaniladi. 
Standartda ko‘riladigan talabnomaga asosan, standartning 
quyidagi turlari mavjud: 
• texnik shart-sharoitlari; 
• parametrlar; 
• markalari; 
• o‘lcham va konstruksiyasi; 
• qabul qilish qoidalari; 
• tekshirish usullari; 
• foydadanish vata’mirlash qoidapari; 
• texnologik jarayonlar; 
• hujjatlarning me’yorlari; 
• markalash, joylashtirish, saqlash va tashish qoidalari. 
Nаzоrаt sаvоllаri. 
1.Mаtеriаllаrning sinfgа bo`linishi. 
2.Mаtеriаllаrning fizik vа хimik хоssаlаri. 
3.Izоlyasiya mаtеriаllаri to'grisida ma'lumot bering. 
4. Moos qattiqlik shkalasi to'grisida ma'lumot bering. 
5. Respublikaning amaldagi qonunchiligiga binoan standartlashtirish bo‘yicha ma'lumot bering.