1-mavzu. Davlat boshqaruvining nazariy metodologik asoslari reja

Iqtisodiy funksiyalar tizimida ishlab chiqarish va ijtiomiy mehnat taqsimoti muhim o‘rin 
tutgan. Jumladan, dehqonchilik ishlari, ishlab chiqarishni tashkil etish, jamoa xo‘jaliklarida er va 
suvni taqsimlash, qurilish va sug‘orish irrigatsiya ishlarini yo‘lga qo‘yish, hishloq xo‘jaligi va 
hunarmandchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish, mahsulot ayirboshlash hamda savdo-sotiq 
aloqalari shular sirasiga kiradi. Ishlab chiqarish taraqqiyotining turli bosqichlarida rejalash-tirish, 
tashkil qilish, tartibga solish va nazorat qilish kabi ishlarni bajarish vazifalari ham yuzaga kelgan. 
Ijtimoiy funksiyalar qadimgi jamoalardagi o‘zaro aloqalarni tartibga solish va 
muvofiqlashtirish, munozarali masalalarni hal qilish, jamoaning ichki va tashqi munosabatlarini 
huquqiy jihatdan boshqarib turish zaruratiga asoslangan. 
Harbiy-siyosiy funksiyalar tashqi harbiy bosqinlardan himoyalanish, harbiy qo‘shinlarni 
tashkil etish, vohalar hududlarida mudofaa ishlarini amalga oshirish, tuman va vohalar o‘rtasida 
o‘zaro aloqalarni o‘rnatish hamda munozarali masalalarni hal qilish kabi vazifalar asosida 
shakllanib rivojlangan. 
Hududiy funksiyalar voha, tuman, viloyat hududlarida joylashgan qishloq jamoalari, tuman 
aholisi (bir necha qishloq jamoalari) va viloyat (bir necha tuman) aholisining munosabatlarini 
nazorat qilish hamda boshqarib turish zarratidan kelib chiqqan.
Qadimgi davlat boshqaruvining ikkinchi bosqichi jamoalarda o‘zini-o‘z boshqaruv 
muassasalarining yo‘lboshchi hokimiyatiga to‘la bo‘ysundirilishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu 
jarayonda jamoa a’zolari o‘rtasidagi ichki va tashqi aloqalar, huquqiy tartibot yanada takomil-
lashib boradi. Bu holat esa davlat tizimidagi turli vazifalarning huquqiy tartibga solinishi va 
hokimiyatning huquqiy jihatdan rasmiylashtirilishiga olib keladi
1
. 
Davlat boshqaruvi tushunchasi va boshqaruv tasnifi 
Tadqiqotlarga ko‘ra, jamiyatdagi inson faoliyati ta’sirida ro‘y beradigan jarayonlar hamda 
voqea-hodisalar bevosita boshqaruv faoliyati bilan bog‘liq holda kechadi. Boshqaruv – bu 
muayyan jamoa yoki tashkilot a’zolarining faoliyat yo‘nalishini ta’minlaydigan, butun tashkilot 
va uning bo‘limlarini belgilangan maqsad doriasida ushlab turadigan, faoliyat turlariga ko‘ra, 
jamiyatning barcha jabhalarida o‘ziga xos tuzilmaga ega bo‘lgan, muayyan rahbar kadrlar 
tomonidan amalga oshiriladigan vazifadir. 
Shuning uchun ham lotincha “adminis-tratio” atamasi rahbarlik qilishni (kimgadir, 
nimagadir), boshqaruvni anglatadi. Boshqaruv – tegishli ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan 
maqsadlarga erishish yo‘lida amalga oshiriladigan faoliyatlarni o‘zida mujassam etadi.
Hozirgi kunda boshqaruv nafis san’at, shafqatsiz musobaqa, yuksak ilm-fan bilan barobar 
bo‘lib, soha tadqiqotchilarining fikricha, zamonaviy boshqaruv vazifalari tizimi quyidagicha 
belgilanishi mumkin:
1. Tashkil etilgan tashkilot (jamoa, birlashma, idora va h.k.) rahbari va etakchisi sifatidagi 
faoliyati, a’zolarning birlashuvi. 
2. O‘zaro hamkorlik – muloqotni yo‘lga qo‘yish va doimiy muloqot. 
3. Axborotni qabul qilish, saralash va tarqatish. 
4. Yangi texnologiyalarni muntazam joriy etib borish. 
5. Mavjud zahiralarni taqsimlash. 
6. Qoida bo‘zilishlarining oldini olish va kadrlar qunimsiz-ligini boshqarish.
7. Mo‘zokaralar olib borish, shartnomalar tuzish. 
8. Innovatsiyalar o‘tkazish, raqobatbardosh loyihalar ishlab chiqish. 
9. Doimiy reja asosida ish olib borish (rejalashtirish). 
10. Xodimlar faoliyatini nazorat qilish va ularni yo‘naltirish bo‘yicha mutaxassis amalga 
oshirishi mumkin va lozim bo‘lgan vazifalarning barchasi emas. Bulardan tashqari, boshqaruvchi 
reklama ishlari, qo‘shimcha mablag‘lar undirish, tashqi aloqalar (turli ko‘rinishlarda) ni yo‘lga 
1
Сагдуллаев А.С., Мавлонов ЎюМ. Ўзбекистонда давлат бошқаруви тарихи. Тошкент, Академия, 2006. Б. 24-28, 35. 

---

qo‘yish kabi faoliyat turlari bilan ham shug‘ullanishlari lozim bo‘lgan vazifalarnnng barchasi 
emas. Bulardan tashqari, boshqaruvchi reklama ishlari, qo‘shimcha mablag‘lar undirish, tashqi 
aloqalar (turli ko‘rinishlarda) ni yo‘lga qo‘yish kabi faliyat turlari bilan ham shug‘ullanishlari 
lozim bo‘ladi.
Tadqiqotchilar insonning hayotning turli jabhalariga ta’sir ko‘rsatish nuqtai nazaridan 
quyidagi boshqaruv turlarini ajratib ko‘rsatadilar:
1. Hayvonot va o‘simlik dunyosiga zarur shaklda ta’sir ko‘rsatish yo‘lini tanlash bilan 
bog‘liq bo‘lgan biologik boshqaruv. 
2. Texnologik jarayonlar, mexanizmlar va shunga o‘xshash holatlarni boshqarish bilan 
bog‘liq texnologik boshqaruv. 
3. Insonning insonga ta’sir qilish vositalarini shakllan-tiruvchi jamiyat boshqaruvini nazarda 
tutadigan ijtimoiy boshqaruv. Ijtimoiy boshqaruv o‘z xususiyatlari bilan qolgan ikkita boshqaruv 
turlaridan ajralib turadi. 
Hozirgi kunda jahon xalqlari o‘rtasida integratsiya jarayon-larining tobora chuqurlashib 
borishi, iqtisodiy munosabatlar, axborot almashinuvi, yangi texnologiyalarning jadallik bilan kirib 
kelishi har bir to‘zum, jamiyat, tashkilot yoki jamoa oldiga o‘z faoliyatlarini ushbu hodisalarning 
buguni va kelajagini hisobga olgan holda tashkil etish vazifasini yuklamoqda. SHunga 
qaramasdan, boshqaruv organlarining faoliyat yuritishi hech qachon o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi. 
Davlatdagi boshqaruv organlari mavjud erda esa, tabiiyki rahbar kadrlar ish olib boradi. 
Davlatning qonunlar asosida ish yuritishi va mehnatni samarali tashkil etishi ma’lum 
tashkilotlar, jamoalar, idoralarning yashovchan-ligini ta’minlovchi omillari sifatida maydonga 
chiqadi. Ushbu omillarga ajralmas darajada bog‘lanib ketgan uchinchi omil – bu davlat 
boshqaruvida rahbarlik faoliyatidir. Tashkilot taraqqiyoti va uning barcha munosabatlari, shu 
jumladan, tashkilotning ichki munosabatlari ham uni boshqarayotgan rahbar yoki tashkilot 
tizimida faoliyat ko‘rsatayotgan turli darajadagi rahbarlar – rahbariyatning xatti-harakatlari 
natijasida amalga oshadi. SHuning uchun ham tashkilot samarali mehnat va uni rag‘batlantirishni 
yo‘lga qo‘ymasa, rahbar tashkilotga munosib faoliyat yuritmasa, u tanazzulga uchraydi.
Aynan mana shu sabablarga ko‘ra hozir biz yashayotgan jamiyatda rahbar kadrlar faoliyatini 
nazorat qilishda amaliy ish olib boruvchi tizimlar – komissiya, reviziya, attestatsiya kabi 
tuzilmalar mavjud bo‘lib, bu tuzilmalar ham davlat, ham nodavlat tashkilotlarga baravar xizmat 
ko‘rsatadi.
SHunday qilib, O‘zbekiston Respublikasida davlat boshqaruvi – bu davlat va nodavlat 
idoralarining qonunlarni hamda bozor iqtisodiyotiga asoslangan demokratik davlat barpo etish 
vazifalarini bajarish yo‘lida o‘z vakolatlari doirasida amalga oshiriladigan kundalik qonuniy 
ijrochilik va ma’muriy faoliyatidan iborat. Davlat boshqaruvi xo‘jalik, ijtimoiy-madaniy va 
ma’muriy-siyosiy qurilishga rahbarlik qilish jarayonida amalga oshirila borib, quyidagi 
masalalarni nazarda tutadi: 
1. Ma’muriy ijro tizimining yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga qarab harakatlanishi. 
2. Davlat boshqaruvi sub’ektlarining huquqiy-hokimiyat vakolat-larini ma’muriy tartibda 
amalga oshirish. 
3. Boshqaruv sub’ektlari huquqiy me’yorlarni mustaqil o‘rnata oladigan ma’muriy qonun 
ijodkorligi imkoniyatlarining mavjudligi.