1-mavzu: mustaqillikka erishishi arafasida

3. 
Farg‘ona, Bo‘ka, Parkent va Namangan voqealari. 
80-yillarning oxirida butun Ittifoqda kuzatilganidek, О‘zbekistonda ham sо‘z 
erkinligi, inson huquqlari uchun demokratik harakatlar, mavjud og‘ir ahvoldan 
qiynalgan oddiy mehnatkash xalqning norozilik chiqishlari yuzaga keldi. Bu esa 1989-
1990-yillarda Farg‘ona, Bо‘ka, Parkent va Namangan voqealari (fojealari)ga sabab 
bо‘ldi. 
Farg‘ona vodiysida XX-asrning 80-yillarida о‘ziga xos murakkab demografik 
vaziyat hukm surardi. Aholining tabiiy о‘sish darajasining tezlashuvi natijasida 
mintaqada siyosiy-iqtisodiy va etnodemografik muammolar keskinlashuvi ma’lum 
darajada о‘ziga xos chigal ijtimoiy, iqtisodiy va psixologik muxitni yuzaga keltirdi. 
Farg‘ona voqealari etnik va maishiy asosda (turli millat vakillarining 
restoranlarda о‘zaro mushtlashuvi) bilan boshlangan bо‘lishiga qaramasdan, fojeaning 
chuqur ildizlari vodiyda yashayotgan aholining og‘ir ijtimoiy-iqtisodiy ahvoli bilan 
bog‘liq edi. Markazning О‘zbekistonda olib borayotgan siyosati, bu siyosatni izchil 
amalga oshirgan mahalliy partiya, sovet va xо‘jalik organlarining tub aholi 
manfaatlariga pisandsiz qarashi, hokimiyatning boshqaruv organlarida poraxо‘rlik va 
korrupsiyaning avj olishi, jinoyatchilikning kuchayishi о‘n yillar davomida tо‘plangan 
muammolarni yana ham keskinlashtirgan edi. 
Ma’lumki, Ikkinchi jahon urushi davrida I.V.Stalinning 1944-yil 14-noyabrdagi 
qaroriga kо‘ra, 120 ming nafar mesxeti turklari Gruziyadan О‘rta Osiyo 
respublikalariga kо‘chirilgan edi. Deportatsiya qilingan mesxeti turklarining eng kо‘p 
qismi (106 ming 700 kishi) О‘zbekistonga joylashtirilgan. Shulardan 17 ming nafari 
Farg‘ona oblastiga joylashtiriladi. Ular viloyatning asosan, Quvasoy, Komsomolsk 
(hozirgi Yangi Marg‘ilon) posyolkalarida, Oxunboboyev, Quva, Rishton, Farg‘ona, 
Kirov (hozirgi Beshariq) rayonlarida yashar edilar. 
1989-yilda Quvasoy rayonida 58 400 kishi yashagan bо‘lsa, boshqa 47 ta millatlar 
orasida mesxeti turklarining soni 4340 tani tashkil qilgan. Quvasoyda 1989- yil may 
oyida bо‘lgan bir qancha bezoriliklar, ayniqsa mesxeti turk yoshlarining 
tartibsizliklarni keltirib chiqarishlari Farg‘ona voqealarining boshlanishiga turki 
vazifasini о‘tadi. Bu xolatdan mesxeti tuklari vaziyatni keskinlashtirib, о‘z tarixiy 
vatanlariga qaytishni tezlashtirish yо‘lida foydalanmoqchi bо‘lishadi. 
1
Karimov I.A. О‘zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. -T.: “О‘zbekiston”. 2011. 172 b. 
2
Tarix shohidligi va saboqlari // Mas’ul muharrir D.A Alimova. -T.: “Sharq”. 2001. 130 b. 

---

7 
Quvasoyda yashovchi mesxeti turklarining aksariyati savdo muassasalarida, 
maishiy xizmat va boshqa shu kabi sohalarda faoliyat olib borishar, shaharda kо‘pgina 
daromadli jabhalarda ham ushbu xalq vakillari xizmat qilar, natijada bu yerda juda 
kо‘p yer uchastkalari va qurilish obyektlari ularning xissasiga tо‘g‘ri kelar edi. 
Quvasoyda mesxeti turklarining iqtisodiy ahvoli boshqa millatlarnikiga qaraganda 
yaxshi edi. Xullas, “tadbirkor va uddaburon” mesxeti turklari mahalliy hokimiyat 
organlari bilan yaxshi munosabatda bо‘lib, iqtisodiy jihatdan ularni “ta’minlab” ham 
turishgan. 
Quvasoyda hukm surgan ijtimoiy tanglik bu yerda yashovchi turli millatlar, 
jumladan о‘zbeklar va mesxeti turklari о‘rtasida janjalni yuzaga keltirib, jiddiy 
tо‘qnashuvlarni keltirib chiqargan. Bu qarama-qarshilik butun may oyi davom etgan. 
Lekin bunga mahalliy sovet va partiya idoralari yetarli darajada e’tibor qaratishmagan. 
Mayda bezorilar о‘z vaqtida jazolanmagan. Voqealar tafsiloti sovet hokimiyati 
tomonidan odatdagidek xalqdan sir tutilgan. Voqealardan bir oy о‘tib matbuotda e’lon 
qilingan materiallarda esa mesxeti turklari jabrdiyda qilib kо‘rsatilgan va markaziy 
gazetalarda ayb о‘zbek xalqiga yuklanib ularga nisbatan notо‘g‘ri qarash 
shakllantirilgan. 
Rasmiy ma’lumotlarga kо‘ra birinchi bо‘lib mesxeti turklari mahalliy aholiga 
nisbatan sovuq qurol ishlatganlar. Xatto militsiya xodimlari mesxeti turklariga 
murojaat qilib, “о‘zbeklarga tegmanglar, ularni о‘tqazib yuboringlar” deyishlariga 
qaramay, ular katta tо‘qnashuvlarni keltirib chiqarishgan. Natijada 72 nafar о‘zbek, 
tojik, qirg‘iz millatiga mansub kishilar, bir necha militsiya xodimlari og‘ir yarador 
holatda shifoxonaga keltirilgan. Vaziyat 1989-yilning 24-may kuni kechqurun 
nihoyatda keskinlashgan. 
25-may kuni Quvasoy shahriga Respublika Ichki ishlar qо‘shimcha kuchlari olib 
kelinadi, Respublika Ichki ishlar ministri Uchqun Raximov, DXQning о‘rinbosari va 
respublika prokurorlari kelishdi. Voqealar haqidagi axborotning yetishmovchiligidan 
har xil talqinlar paydo bо‘ladi. Tartibsizliklarning tashkilotchilari vaziyatni sun’iy 
ravishda keskinlashtirishdan ustalik bilan foydalandilar. Quvasoydagi “vahshiyliklar” 
haqida “noma’lum kishilar” tomonidan maxsus laboratoriyalarda 
ataylab 
tayyorlangan fotomontajlardan, turli vahimali mish-mishlar va bо‘htonlardan 
foydalanildiki, bularning hammasi kо‘p о‘tmay oblastning boshqa tumanlarida 
tо‘qnashuvlarning kelib chiqishiga sabab bо‘ldi. 
Farg‘ona oblastidagi birinchi katta qonli tо‘qnashuv Marg‘ilon shahrining 
shimoliy-sharqida joylashgan Toshloq rayonida yuz berdi. Toshloqda 20 ga yaqin 
millat yashagan bо‘lsa ular orasida mesxeti turklari 2300 nafarni tashkil qilgan. 
Fojealar 3-iyunda boshlangan. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda bir guruh mahalliy 
yoshlar Internatsional kо‘chasi bо‘ylab yurib, yо‘llarida uchragan mesxeti turklarini 
ura boshlashgan, uylarining deraza-eshiklarini sindirishgan. 3000 nafar yoshlarning 
bezoriligi о‘z vaqtida bartaraf etilmadi. Tо‘qnashuvda 10 kishi (ulardan 4 nafari 
mesxeti turklari) о‘lgan. 
3- 
iyunda Respublika Ministrlar Sovetining raisi G‘.Q.Qodirov raisligida hukumat 
komissiyasi tuzildi. Biroq 16 kishidan iborat hukumat komissiyasining tо‘liq tarkibi 
faqat 6-iyunda shakllantirildi. Bu vaqtga kelib fojealar Farg‘ona 

---

8 
viloyatining boshqar rayonlariga ham tarqalib ulgargan edi. 
4- 
iyun kuni Qо‘qon shahridan militsiya xodimlari Toshloqqa tashlandi. Bu paytda 
rayonda vaziyat boshqarib bо‘lmaydigan darajada izdan chiqib ketdi. Turli xil narsalar 
bilan qurollangan bezorilar kо‘chalarda faollik qilishardi. Raykom binosi oldida 
tо‘plangan 1000 nafar odam raykomga 2 qismdan iborat quyidagi talabnomani 
topshirishgan: 
1. 
Ushlanganlar ozod qilinsin.
2. Mesxeti turklari Farg‘onadan zudlik bilan kо‘chirilsin. 
Talabnoma rad qilingach, olomon raykom binosiga hujum qiladi. Militsiya 
xodimi olomonga qarata avtomatdan о‘q uzadi. 2 kishi xalok bо‘lgan 5-6 kishi 
yaralangan va olomon chekingan. Lekin olomon shaharning boshqa joylarida 
tо‘palonlarni davom ettirishgan. 
Toshloqdagi fojealar oqibatida 5-iyunga qadar tumanda 16 nafar kishi (11 nafari 
mesxeti turklari va 5 nafar о‘zbek), keyinroq yana 2 nafar kishi xalok bо‘ldi. 46 kishi 
turli tan jarohatlari bilan shifoxonaga murojaat qilgan, 57 ta uy yondirildi va 121 ta 
uyga shikast yetkazildi. Rayon xо‘jaligiga 0,5 mln. rubl zarar yetkazildi. 
4- 
iyunda О‘zSSR Oliy Soveti Prezidiumining Farmoni bilan Farg‘ona oblastining 
mesxeti turklari zich yashaydigan hududlarida kommendantlik soati joriy qilinadi. 
Hukumat 
komissiyasinig 
raisi 
G‘.Qodirov 
komissiya 
a’zolari 
bilan 
maslahatlashmasdan Farg‘ona viloyatida harbiy holat joriy qilish tо‘g‘risida 
iltimosnoma bilan Markazga murojaat qiladi. U о‘zining bu qarorini ekstremistlarning 
Farg‘ona oblastidagi harakatlari sovet hokimiyatini qulatishga qaratilgan deb 
asoslamoqchi bо‘ldi. Markaz butun bunyo nigohi Moskvada о‘tayotgan SSSR xalq 
deputatlari 1-syezdiga qaratilgan paytda Farg‘onada harbiy holat joriy etishga jur’at 
qilmagan bо‘lsada, SSSR Ichki ishlar ministrligiga bо‘ysunuvchi general-polkovnik 
Y.Shatalin boshchiligida IIVning ichki qо‘shinlarini Farg‘onaga jо‘natdi. Iyun oyi 
davomida Farg‘onaga ittifoqning markaziy rayonlaridan jami 13 000 nafar harbiylar 
keltirildi. 
5- 
iyunda Marg‘ilon shahrida О‘zbekiston KP MK birinchi sekretari R.Nishonov, 
О‘zbekiston Oliy Soveti Prezidiumi raisi M.Ibrohimov, О‘zSSR Ministrlar Soveti raisi 
G‘.Qodirov, SSSR Ichki ishlar ministri V.Bakatin, О‘zSSR Ichki ishlar ministri 
U.Raximov, Farg‘ona obkomi SH.Yо‘ldoshev ishtirokida yig‘ilish bо‘lib о‘tdi. 
Yig‘ilishda R.Nishonov quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: “Fojealar natijasida 
93 kishi xalok bо‘ldi. Shundan 64 kishi mesxeti turklari, 17 nafar о‘zbek, qolganlari 
millati aniqlanmoqda. Ichki ishlar ichki qо‘shinlarining 178 harbiy xizmatchisi, 57 
nafar militsiya xodimi yarador bо‘ldi. 1 ta militsiya xodimi vafot etdi. Oblastda 700 
dan kо‘proq uy va boshqa imoratlarga, 168 ta transport vositasiga о‘t quyildi”. 
6- 
iyunda Marg‘ilon shahrida ruxsat berilmagan 2 ta miting bо‘ldi. Bu mitingda 
“Birlik” harakati raisi Abduraxmon Pо‘latov, О‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining 
kotibi Muhammad Solih va diniy ulamolar qatnashib aholini tinchlantirishga harakat 
qilishdi. Miting qatnashchilari mesxeti turklarini tarixiy vatanlariga qaytishini hamda 
hibsga olingan namoyishchilarni ozod qilishni talab qildilar. Shu kuni Quvasoyda ham 
shu talablar bilan miting bо‘lib о‘tdi. 
7- 
iyunda Oxunboboyev, Toshloq, Oltiariq, Rishton, Bog‘dod, Buvayda 

---

9 
tumanlari va Marg‘ilon shahridan xar xil narsalar bilan qurollangan asosan 16-25 
yoshlardagi yigitlar avtobus va yuk mashinalarda Qо‘qon shahriga kirib kela 
boshladilar. Ular Qо‘qon shahri yoshlarini о‘zlariga qо‘shilishni talab qildilar. Qо‘qon 
shahri markazidagi Lenin maydoniga tо‘planib, bir kun avval hibsga olingan yoshlarni 
ozod qilishni talab qildilar. Shu payt militsiya xodimlaridan biri tо‘pponchadan о‘q 
uzib 16 yashar о‘smirni о‘ldirdi. Tо‘qnashuv boshlanib ketadi. Militsiya xodimlari va 
askarlar maydonda tо‘plangan aholini о‘qqa tutadi. Rasmiy ma’lumotlarga kо‘ra shu 
yerning о‘zida 20 kishi xalok bо‘ldi, 77 nafar kishi yaralandi. 
Namoyishchilarning о‘qqa tutilishi barcha qо‘qonliklarning g‘azabini keltirdi. 8- 
iyun kuni Qо‘qonda 5000 nafardan ziyod mahalliy aholi shahar rahbarlariga о‘z 
noroziliklarini bildirish uchun shahar partiya komiteti binosi oldiga tо‘planishib, 6 
banddan iborat quyidagi talabnoma bilan chiqishadi: 
1. Yangi Qо‘qon ximiya kombinati yopilsin. 2. Ishsizlar ish bilan ta’minlansin. 
3. Yosh oilalar alohida uy bilan ta’minlansin. 4. Oylik maoshlar oshirilsin. 5. 7- iyunda 
aholiga о‘q uzganlar javobgarlikka tortilsin. 6. Paxta plani kamaytirilsin va xarid narxi 
oshirilsin. 
Shahar obkomi X.Xojimatov va partkom X.Musabekovlar namoyishchilar oldiga 
chiqib 6 ta talabnomani tushuntirayotgan paytida katta leytinant Maksimovich 
avtomatlardan о‘q uzishni buyuradi. X.Musabekov va uning yonidagilar hech narsa 
demasdan gorkom binosiga kirib ketishadi. Askarlar yig‘ilganlarni о‘qqa tutishda 
davom etadi. Osmondan turib 2 ta harbiy vertolyot olomonga о‘q yog‘diradi. Rasmiy 
ma’lumotlarga kо‘ra bu yerda 8 kishi xalok bо‘lgan. 10 dan ziyod kishi yaralangan. 
О‘zbekistonda 11-iyun motam kuni deb e’lon qilindi. Shu kuni Farg‘ona 
viloyatining butun hududida osoyishtalik saqlanib turdi. 
Biroq tadbirlarga qaramay fojeali voqealar Farg‘onadan qо‘shni hududlarga ham 
tarqaldi. 12-iyunga о‘tar kechasi Namangan shahrida 16-30 yoshlardagi 300 dan ortiq 
yshlar tartibsizlik uyushtirishdi. 
О‘zbekistonda mesxeti turklarini RSFSRga evakuatsiya qilish 9-iyundan 
boshlanadi. Farg‘ona oblastidan jami 16 ming 289 nafar mesxeti turklari kо‘chirildi. 
Evakuatsiya qilish 18-iyunga kelib yakunlandi. Lekin mesxeti turklari Rossiyada 
qolishni istamadilar va о‘zlarining tarixiy vatanlariga qaytarilishlarini talab qildilar. 
Ammo bu talablar sovet rahbariyati tomonidan turli bahonalar bilan bajarilmadi. 
Ma’lumotlarga kо‘ra, Farg‘onadan kо‘chirilgan mesxeti turklarining kо‘pchiligi 
keyinchalik О‘zbekistonga qaytib kelgan. 
15-iyun kuni Toshkentda respublika partiya-xо‘jalik faollarining yig‘ilishi bо‘lib 
о‘tdi. Unda R.Nishonov “Farg‘ona oblastidagi millatchilik kо‘rinishlari va partiya, 
sovet, ma’muriy organlarning respublikadagi vaziyatni barqarorlashtirish vazifalari 
tо‘g‘risida” ma’ruza qilib, unda Farg‘onada bо‘lib о‘tgan yoshlarning harakatini 
“millatchilik” kayfiyatlari bilan quyidagicha bog‘laydi: “Boshboshdoqlik millatlararo 
tusda bо‘libgina qolmay, tobora sovetlarga qarshi tus ola boshlaydi”. Ushbu yig‘ilishda 
Farg‘ona fojealariga siyosiy jihatdan tо‘g‘ri baho berilmadi. Mahalliy aholining 
harakatlari “millatchilik va buzg‘unchilik” sifatida qoralandi. О‘zbekiston SSR 
rahbariyati ham Markazdan kelgan “nufuzli rahbarlar”ning barcha fikrlariga 

---

10 
qо‘shilib, о‘zbek xalqi manfaatlariga hamda tarixiy adolat va haqiqatga zid qarorlar 
qabul qilishdi. 
1989-yil 23-iyunda respublika rahbari etib saylangan Islom Karimov 24-iyun kuni 
О‘zbekiston SSR Ministrlar Sovetida katta majlis о‘tkazdi va unda nutq sо‘zladi. 
Ushbu nutq Islom Karimovning О‘zbekiston rahbari sifatidagi birinchi nutqi edi. Islom 
Karimovning mazkur chiqishida siyosiy yetakchiga xos xarakteri namoyon bо‘ldi. 
Islom Karimov 1989-yilning 25-iyun kuni Farg‘onaga yо‘l oladi. Оdamlar bilan 
chin dildan, hech narsani yashirmasdan ochiq gaplashadi. Bu insonlarning shu vaqtga 
qadar hech kim eshitmagan oxu nolalarini tinglab, yurakdan chiqqan samimiy va 
haqqoniy sо‘zlari bilan bamisoli ularning qalbidagi jarohatlarga malham qо‘ygandek 
bо‘ladi, kо‘ngillarida yaxshi kunlarga umid uchqunlarini uyg‘otadi. Tartibsizliklar, 
qon tо‘kilishining oldini olish bо‘yicha butun mas’uliyatni о‘z zimmasiga olib, aniq 
chora-tadbirlar kо‘radi. 
Islom Karimov lavozimga kirishganiga ikki kun bо‘lar-bо‘lmas og‘ir muammo 
bilan tо‘qnashadi. 1989-yil 25-iyunda Farg‘onada vaziyat keskinlashadi. О‘zbekiston 
SSR Ministrlar Sovetining Raisi tо‘polon bо‘layotgan joyga desantchilarni tashlash 
tо‘g‘risida kо‘rsatma bergani bois, kо‘chalarda BTRlar turgan, avtomatchilar 
odamlarni tekshirib о‘tkazayotgan bir paytda Islom Karimov о‘sha yerga yetib boradi. 
Bunday sharoitda, avvalo, odamlarni tinchlantirish, buning uchun ular kо‘ngliga 
vahima solib turgan qurolli kuchlarni olib ketish zarurligini tushungan Islom Karimov 
desantchilarni joyiga qaytarish haqida topshiriq beradi. Shu kuni xavfsizlik 
xizmatining qattiq qarshiligiga qaramay, Qо‘qonga yetib keladi. Yо‘l yо‘lakay bir-ikki 
joyda odamlarning rо‘y berayotgan voqealar haqidagi fikrini о‘rganadi. 
Natijada shu narsa ayon bо‘ladiki, odamlar hech kimga va hech narsaga davlatga 
ham, adolatga ham ishonmay qо‘ygan, nihoyatda alamzada ahvolda edi. Shunda Islom 
Karimov ularga: “Men sizlar bilan birgaman, muammolarni birgaliqda hal etamiz,