1-mavzu: O’zbekiston tarixi fanining predmeti, uni o’rganishning nazariy-metodologik asoslari

1223 yilning oxirigacha Xindistonda bo’lib, Xorazmiylarning azaliy yeri
bo’lgan Iroq va Eronni o’ziga qaratishga otlanadi. U mo’g’ullarga qarshi birgalikda
kurash olib borish maqsadida Bag’dod xalifalari az-Zohir (1225-1226), Turkiston
malikasi Rasuda va boshqalarga murojaat qiladi. Lekin ularning ko’pchiligi Jaloliddin
xokimiyati kuchayib ketishidan qo’rqib, u bilan ittifoq tuzmaydilar. 1227 yilning
oxirlarida mo’g’ullar Eronga bostirib kirishlariga Jaloliddin katta tayyorgarlik ko’rdi.
Mo’g’ullarning 2000 kishilik qushinlari tor mor etilib, ulardan 400 tasi Isfahonda qatl
etildi. 1228 yil 25 avgustda Taynalnuyon boshchiligidagi mo’g’ullar bilan Isfahon
yonida hal qiluvchi jang bo’lib, u g’oliblikni qo’lga kiritdi. 
1230 yil 10 avgustida Ko’niya Sultoni, Xims xokimi, Halab xokimi va Baynas
xokimlarining birlashgan kuchlari Jaloliddinni mag’lub etadi. U (Hozirgi Turkiyaning
Silvan viloyati) Aynaddar qishlog’iga keladi. U yerda u o’zini Sulton deb
tanishtirgandan so’ng kurdlar uni o’ldirmaydilar. Ammo boshqa bir kurd o’lgan inisi
xuni evaziga Jaloliddinni o’ldiradi, bu voqyea taxminan 1231 yilning avgust oyida
ro’y beradi. 
Jaloliddinning xalq uchun, Vatan uchun mustaqillik yo’lida olib borgan kurashi
yoshlarimizni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashda juda katta ahamiyatga egadir.
“Urganchni bosqinchilardan himoya qilishda bayroq tutib jon bergan Najmiddin
Kubroning qahramonligida, dunyoni to’fondek bosgan Chingizxon qo’shiniga qarshi
o’n bir yil muttasil mardona kurash olib borgan. Jaloliddin Manguberdining jangovar
ruhida ma’naviy jasorat tuyg’usi buyuk va ustuvor ahamiyat kasb etgani shubhasiz,
albatta”, - degandi birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov. 
-III-
Mug’ullar istilosidan keyingi davr Movarounnaxr va Xorazm xalqi hayotini
ifodalash g’oyat darajada og’ir edi. Gullab, yashnab turgan shahar va qishloqlar
yondirildi, hayot izdan chiqdi, aholisi gavjum bo’lgan vohalar, bo’sh bo’lib qoldi.
Marvdagi suv bilan shaxarni ta’minlovchi Sulton band, Samarqanddagi suv
to’g’onlarining hammasi Chingizxonning buyrug’i bilan buzib tashlandi. Natijada,
dehqonchilik bo’lmagan, savdo yo’llari izdan chiqqan, ilm-fan, madaniyat

---

namoyondalari ham xor-zorlikka mahkum etilgan. Xalqdan oladigan o’lponu
soliqlarning miqdori yil sayin ortib borgan, Soliqlar xonlar tomonidan zo’rovonlik
bilan undirilar edi. Bu davr ayniqsa hunarmandlarning hayoti og’ir bo’lgan. Tirik
qolganlari o’z yurtida mahalliy xonlarning mulki sifatida ishlatilar edi. 
Mo’g’ullarning Movarounnahr xududlarini bosib olib xalqni talashi, xalqdan
har xil soliqlarning olishini, o’lpon va to’lovlar to’lashga majbur etishi natijasida xalq
qo’zg’oloni kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Ana shunday qo’zg’olon 1238 yilda
Buxoroda Mahmud Torobiy boshchiligida boshlangan. U o’z atrofiga ming-minglab
oddiy mehnat ahlini to’playdi. Ular Buxoroga kelib mug’ul amaldorlarini, maxalliy
zodagonlarni yengib shaharni egallaydilar. Qo’zg’olonchilar mug’ullarni
Karmanagacha quvib bordilar. Shu jangda 10,000 ta mug’ullar qirib tashlandi. Ammo
bu zafar qo’zg’olonchilarga qimmatga tushdi, chunki shu jangda Mahmud Torobiy va
Shamsiddin Mahbubiylar xalok bo’ladi. Qo’zg’olonni bostirishda sustkashlik qilgan
deb Mahmud Yalavochni amalidan chetlashtirib Movarounnahrdan chiqarib yubordi.
Movarounnahrga shundan so’ng uning o’g’li (Maxmud Yalovoch) Mas’udbek tayin
etiladi, bu qo’zg’olonning muhim saboqlaridandir. Bu qo’zg’olon xalqimiz tarixida
o’ziga xos iz qoldirdi. Bu ozodlik qo’zg’oloni bosqinchilar qanchalik shafqatsiz
tuzum o’rnatmasinlar xalq xar doim o’z ona Vatanni ozodligi yo’lida kurashdan
qo’rqmasligini ko’rsatdi, qo’zg’olondan keyin mug’ullar soliq va o’lponlarni tartibga
solishga harakat qildilar.