1. Metod haqqında túsinik. Balalar psixologiyası hám psixodiagnostikası pániniń tiykarģı hám járdemshi metodları

Baqlaw metodı.
Balalap psixologiyasɪ dáslep táriplewshi pán bolɪp, onda balalardɪ baqlaw arqalɪ olardɪń psixologiyalɪq rawajlanɪw ózgeshelikleri hám is-hárekerlerindegi ózgesheliklerdi anɪqlap, olardɪ jazba túrinde kúndelik dápterlerge túsirilgen.
Baqlaw arqalɪ balalardɪń tuwɪlģannan keyin 45-46 kúnnen keyin kúle baslaģanɪn hám 5 aylɪgɪnɪń aqɪrɪna kelip ata-analarɪn tanɪp, olarģa júda jaqɪn baylanɪsqan dáwiri haqqɪnda óziniń kúndeliginde Ch.Darvin 1881 jɪlɪ jazɪp qaldɪrģan edi. Balalar psixologiyasɪ haqqɪnda eń birinshi kitap 1882 jɪlɪ nemec fiziologi V.Preyer tárepinen “Balanɪń ruhiyatɪ” (Душа ребенка) atlɪ kitabɪ baspadan shɪqtɪ. Preyerdiń izertlew jumɪslarɪnɪń barɪsɪnda balanɪń tuwɪlģannan baslap 3 jasɪnɪń aqɪrɪna deyingi dáwiri baqlanģan edi. Balalar psixologiyasɪn úyrengen alɪmlardɪń kópshiligi ilimiy kúndelikler júrgizip barģan. Mɪsalɪ, belgili nemec psixologi V.Shtern (1871–1938) óziniń boljawlarɪn tastɪyɪqlaw maqsetinde kúndelik júrgizgen. Shvrcariylɪq psixolog J.Piaje (1896–1980)bolsa, balalardɪn aqlɪy rawajlanɪwɪn baqlaw barɪsɪnda, al rus psixolog alɪmɪ D.B.Elkonin (1904–1984) bolsa, balalardɪń predmetler menen háreketkeniwin úyreniw barɪsɪnda ózleriniń aqlɪqlarɪn baqlawģa alɪp, toplaģan maģlɪwmtlrɪn ilimiy kúndeliklerine jazɪp barģan.
Demek, baqlaw metodɪ balalar psixologiyasɪnɪń ózgesheligin úyreniwde kóp maģlɪwmatlar toplawģa járdem beretuģɪn tiykarģɪ metodlardɪń biri bolɪp esaplanadɪ. Baqlaw metodınan paydalanılǵanda balalar túrli oyın iskerlikleri, didaktikalıq shınıǵıwlar, miynet iskerliklerinde hár túrli psixikalıq processlerdiń hám individual ózgesheliklerdiń payda bolıwın úyreniw múmkin. Baqlaw metodın ámelge asırıw ushın tómendegiler ámelge asırıladı:
a) baqlawdıń maqseti, wazıypası belgilenedi;
b) baqlanatuǵın obekt tańlanadı;
v) úyrenetuǵın adamnıń jası, jınısı haqqında maǵlıwmat jıynaladı;
g) izertlewdi ótkeriw waqtı jobalastırıladı;
d) baqlaw qanshelli dawam etiwi belgilenedi;
e) baqlaw adamnıń qaysı xızmetinde (oyın, oqıw, miynet, sport) ámelge asırılıwı belgilenedi;
j) baqlawdıń túri (jeke, topar, jámiyet) belgilenedi;
z) baqlanǵanlardı jazıp barıw (kúndelik, sáwbet dápteri, baqlaw qaǵazı, magnitofon, videomagnitofon hám t.b) tayarlap qoyıladı.
Baqlaw arqalı túrli adamlardıń dıqqatı, sezimleri, nerv sistemasınıń sırtqı kórinisi, temperament, mimika, sezgirligi, sóylewi úyreniledi.
Baqlaw metodɪ óziniń maqsetine kóre túrlerge bólinedi.

obektiv (sırtqı) baqlaw	arqalɪ balanɪ tuwrɪdan tuwrɪ sɪrttan baqlap maglɪwmatlar toplanadɪ arqalɪ, yaģnɪy balanɪń sɪrtqɪ is-háreketleri, qrɪm-qatnasɪ baqlanadɪ.
Subektiv (ózin-ózi) baqlawda	balanɪn psixikasɪn baqlaw arqalɪ onɪń ruyhiyatɪ (ishki dúniyasɪ) úyreniledi.
Tańlamalɪ baqlawda	balanɪń is-háreketiniń izertlew maqsetine baylanɪslɪ tek bir tápepi baqlanadɪ. Mɪsalɪ, úlkenler menen bolģan qarɪm-qatnasɪn úyreniwde, yamasa basqa bir háreketlerge bolģan qatnasɪn úyreniwde qollanɪladɪ.
Jabɪq baqlwda	bala óziniń baqlanɪp atɪrģanlɪgɪn sezbewi kerek. Egerde bala óziniń baqlanɪp atɪrģanlɪģɪn sezse, ol óziniń haqɪyqɪy emosional jaģdaylarɪn yamasa háreketlerin kórsetpey qalɪwɪ múmkin.
Erkin baqlaw	Bunda aldɪnnan belgilengen tártip hám qaģɪydalar bolmaydɪ
Standartlastɪrɪlģan baqlawda	aldɪnnan maqsetke muwapɪq baqlawdɪń tártip qaģɪydalarɪ belgilenedi

Tájiriybe metodı tiykarǵı metodlardıń biri bolıp, onda izertlewshi úyrenilip atırǵan hádiysege aktiv tásir kórsetedi, bir yamasa bir neshe úyreniliwshiler menen izertlew jumɪslarɪn ámelge asıradı. Tájiriybede psixikalıq ózgeshelikler arnawlı sharayatlarda úyreniledi. Tájtiybe metodɪ laboratoriyalıq hám tábiyiy bolɪp 2 túrge bólinedi. Laboratoriyalɪq tájriybede arnawlɪ ásbaplar járdeminde psixikalɪq reakciyalarģa sɪrtqɪ tásirdiń muģdar hám sɪpatɪn anɪqlaw ushɪn ótkeriledi. Mɪsalɪ, balalardɪń dɪqqatɪn (taxistaskop áspabɪ járdeminde) anɪqlawda, basqa obektlerdi kóriwin, esitiwin h.t.b. tekseriwde qollanɪladɪ. Bul metodtɪń ayɪrmashɪlɪģɪ tájriybe waqtɪnda bala izertlenip atɪrģanlɪģɪn bilip, ol sɪrtqɪ tásirlerge tɪnɪshsɪzlanɪwɪ múmkin.

Tábiyiy metod járdeminde tálim-tárbiya jumıslarında balalardıń psixikalıq processleriniń rawajlanıwın bilip alıw ushın, sonday-aq balalar menen individual yamasa toparlɪq qatnasta bolıwda, olardıń psixologiyalıq ózgesheliklerin bilip alıwda keń paydalanıladı. Bul metod tábiyiy halda balalar menen ashɪq qarɪm-qatnasta alɪp barɪladɪ.
Balanıń psixologiyalɪq ózgesheligin úyreniw tiykarǵı eki formada: «qısqa kesim» hám «uzın kesim» metodı¹ dep atalatuǵın izertlew formasında ámelge asırıladı. Izertlew qısqa kesim formasında ótkerilgende túrli jastaǵı balalar toparlarında belgili psixologiyalıq process, jaǵday yamasa ózgeshelik úyreniledi hám hár túrli jas basqıshlarındaǵı balalar menen alıp barılatuǵın izertlew nátiyjeleri óz ara salıstırıladı. Mısalı, D.B.Elkoninniń ilimiy miynetlerinde kishi, orta hám úlken mektepke shekemgi jastaǵı balalardıń syujetli-rolli oyınlarında ózine tán ózgesheliklerdi úyrenip, óz ara salıstırıp balalar oyınlarınıń rawajlanıwına say ulıwma nızamlılıqlar anıqlanǵan. Qısqa kesim formasındaǵı izertlewde tiykarǵı itibar sınalıwshı balalar jasındaǵı parıqlarǵa qaratılıwı kerek. Parıq qanshelli kishi bolsa, psixolog-izertlewshi bala psixikası hám shaxsındaǵı áhmiyetli ózgerislerdi anıqlaw ushın kóbirek múmkinshilikke iye boladı.
Izertlewdiń uzın kesim forması ótkerilgende bir yamasa bir neshe balanıń belgili waqıt aralıǵındaǵı ómiri úyreniledi. Izertlewshi úzluksiz túrde bir jas basqıshınan ekinshisine ótiwde balanıń psixikası hám minez-qulqında bolıp atırǵan ózgerislerdi anıqlap baradı. Mısalı, mektepke shekemgi tálim mákemelerinde jańa baǵdarlama boyınsha jumıs baslanǵan bolsa, mákemege endi qabıl etilgen balalardı 4-5 jıl úzliksiz úyreniw arqalı baǵdarlamanıń balanıń rawajlanıwına tásirin anıqlaw hám ol haqqında juwmaq shıǵarıw múmkin boladı. Bunnan basqa rawajlanɪwɪnda kenshiligi bolģan yamasa basqa kesellikler menen tuwɪlģan balalardɪ (“dawna”, “siyam egizekleri”, “autist” h.t.b.) baqlaw arqalɪ olardɪń rawajlanɪw ózgesheliklerin úyreniwge boladɪ. Uzın kesim formasındaǵı izertlew sonday-aq, ayırım jaǵdaylarda longityud izertlew dep ataladı. Izertlewdiń bul forması bir qansha quramalı hám kóp waqıttı talap etedi.
Tájiriybe metodlarɪn jáne de 2 túrli toparģa ajɪratɪladɪ: anıqlawshı hám qáliplestiriwshi² túrleri bar.
Anıqlawshı tájiriybede balanıń psixikalıq rawajlanıwındaǵı ózgeshelikler anıqlanadı. Qáliplestiriwshi metodta sınalıwshıǵa tásir kórsetiliwi nátiyjesinde onda bolıp atırǵan ózgerisler anıqlanadı
Bunnan basqa bul tiykarǵı metodlarǵa qosımsha metodlar: test antketa, proektiv metod, soraw, sáwbet, sociometriya, intervyu, biografiya h.t.b. metodları kiredi.