1. Oqıw materialları

O`z-ara tásir. Nárseler bir-birine tásir kórsetiwi nátiyjesinde júzege keletuġın hám olardıń birin-biri ózgertiwine sebep bolatuġın baylanıs. Yaġnıy, óz-ara tásir nárselerdiń óz-ara baylanıslılıġın, olar bir-birine tásir kórsetiwi hám birin-biri ózgertiwin ańlatadı. Biraq ózgeris – háreket filosofiyalıq túsiniginiń sinonimi. Solay eken, ulıwmalıq baylanıstıń tán alınıwı bizdi sózsiz tárizde bolmıstıń ózgeriwsheńliginiń ulıwmalıq ózgesheligini tán alıwġa alıp keledi. Ulıwma ózgeris sıpatında túsiniletuġın háreket pútkil álemdi qamtıp aladı, dún`yada hámme nárse belgili bir paytta júzege keledi, evolyuciyalıq rawajlanadı, ózgeredi hám ġayıp boladı (óledi, nabıt boladı, saplastırıladı). Demek, hár qanday qubılıs óz tariyxına iye. A`yne sol sebepli tábiyat hám jámiyet qubılısların úyreniwge bolġan salıstırmalı tariyxıy jantasıw zárúr. O`zgerisler óz ózgesheligi hám baġdarına kóre bir qıylı bolmaydı. Tártipsiz ózgerisler, aylanba háreketler, denelerdiń keńislikte bir jerden basqa jerge mexanikalıq kóshiwin parıqlaw múmkin. Rawajlanıw ózgeristiń ayrıqsha tipi esaplanadı.
Dialektika kategoriyaları ulıwmalıq baylanıslardıń ózgeris hám rawajlanıw deregi sıpatındaġı sıpatlamasın toltıradı, háreketlenip atırġan, evolyuciyalıq rawajlanıp atırġan dún`yanıń keń kórinisin jaratıw imkaniyatın beredi. Birer-bir baylanıslar hám óz-ara tásirlersiz bar bolıwı múmkin bolġan ob`ektler ámelde orın almaydı. Dialektikanıń áhmiyetli belgilerinen biri hám ulıwmalıq baylanıs principiniń mazmunı áyne ob`ektlerdiń hár tárepleme óz-ara baylanısları hám óz-ara tásirlerin esapqa alıwdan ibarat.
Solay etip, dialektika materiallıq dún`yada húkim súriwshi ulıwmalıq baylanıstı anıqlawdı talap qıladı.
Baylanıslardıń klassifikaciyası hám ózgesheligi

BAYLANISLARDIN` TİYKARG`I TU`RLERİ			BAYLANISLARDIN` XUSUSİYaTİ
Materiyanıń tiykarġı túrlerine hám onıń háreket formalarına tán bolġan baylanıslar		Materiya jasawınıń tiykarġı formalarına tán bolġan baylanıslar	Nızam, qubılıstı belgileytuġın baylanıslar	Nızam, qubılıstı belgilemeytuġın baylanıslar
sociallıq	Materiallıq-energetikalıq	Keńislikke tiyisli	İshki	Sırtqı
Biologiyalıq		Waqıtqa tiyisli	A`hmiyetli	A`hmiyetsiz
Ximiyalıq		Strukturalıq	Zárúriy	Tosın
Fizikalıq	İnformaciyalıq	Genetikalıq	Turaqlı	Turaqsız
Mexanikalıq		sebeplik	Ulıwmalıq	Jeke
		Funkcional

Baylanıslar tómendegi aspektler menen sıpatlanadı. Birinshiden, olar ob`ektiv ózgeshelikke iye boladı, yaġnıy adamlar sanasınan qat`i nazar, ob`ektiv nızamlıq sıpatında mavjud boladı.
Ekinshiden, baylanıslar universal bolıp tabıladı, óytkeni barlıq jerde hám hár qashan, barlıq qubılıslarda, barlıq dárejeler hám basqıshlarda kórinis tabadı.
U`shinshidan, óz-ara baylanıs óziniń mánisi hám tábiyatına kóre kóp qırlı bolıp tabıladı, óytkeni hár bir predmet, hár qanday qubılıs basqa qubılıslar menen mıńlap jipler arqalı baylanısadı hám bul baylanıs materiallıq hám mánawiy dún`ya qubılısları hám processleri ortasındaġı múnásibetlerdiń aqırı kórinbeytuġın tarmaġı menen sıpatlanadı.
Tórtinshiden, real baylanıslar óz ózgesheligi, tereńlik hám quramalılıq dárejesi, kórinis tabıw formalarına kóre sheksiz dárejede reń-báreńdir. Dialektika bolmıstıń reń-báreń baylanısların analizlewge bolġan differenciaciyalanġan jantasıwdı kózde tutadı. Bunda ol tómendegi baylanıslardı parıqlaydı:
- materiyanıń tiykarġı túrlerine hám onıń háreket formalarına tán bolġan baylanıslar (mexanikalıq, fizikalıq, ximiyaalıq, biologiyalıq, sociallıq baylanıslar);
- materiyanıń jasawınıń tiykarġı formalarına tán bolġan baylanıslar (keńislikke tiyisli, waqıtqa tiyisli, strukturalıq, genetikalıq, sebeplik, funkcionallıq baylanıslar).
Biraq baylanıslardıń kóp sanlı konkret formaları arasında dialektikanı bolmıstıń barlıq qubılısları hám processlerinde kórinis tabıwshı ózine tán baylanıslar (baylanıslar ózgesheligi) qızıqtıradı. Baylanıslardıń bunday formaları qatarına tómendegilar kiredi: ishki hám sırtqı baylanıslar; áhmiyetli hám áhmiyetsiz baylanıslar; zárúriy hám tosın baylanıslar; turaqlı hám turaqsız baylanıslar; ulıwmalıq hám jeke baylanıslar.
Rawajlanıwda bul baylanıslardıń roli bir qıylı emes: olardıń ayırımları járdeminde predmet óz tábiyatın júzege shıġaradı, yaġnıy olar bas roldi oynaydı, basqa baylanıslar bolsa ekinshi dárejeli áhmiyetke iye boladı. Usıġan muwapıq «nızam baylanıs demek» degen ibora payda bolġan. Bul durıs pa? Durıs, eger nızam – bul hár qanday baylanıs emes, dep qosımsha qılınsa.
Qanday baylanıs nızam esaplanadı? Nızam dep, bir qansha zárúriy belgilerga iye bolġan óz-ara baylanısqa aytıladı:
- baylanıstıń ob`ektivligi. Bul jerde gáp búgin qabıl qılınıp, erteń biykarlanatuġın yuridikalıq nızamlar haqqında baratırġanı joq. Energiya hám zattıń saqlanıw nızamları yaki pútkil ádemlik tartılıs nızamı haqqında sóz etetuġın bolsaq, biz olardı biykarlawımız yaki olardıń ámel qılıwın sanalı ráwishte toqtatıwımız múmkin dep aytıw aqılġa sıymaydı. Demek, nızamnıń nárselerdiń ob`ektiv halatın, nárseler hám qubılıslar ortasındaġı ob`ektiv baylanıstı sáwlelendiriwi onıń áhmiyetli belgisi boladı;