1. Oqıw materialları

O`z-ara baylanıs. Real bolmısta hár bir ob`ekt kóp sanlı sebeplik shınjırlardıń quramalı «túyini» esaplanadı. Ol basqa ob`ektlerden tásirleniw menen bir waqıtta ózi de olarġa keri (reaktiv) tásir kórsetedi. «Sırtqı» hám «ishki» sebeplik shınjırlar onda uyġınlasadı, kesilisedi hám tarmaqlanadı. Olar bir-biri menen óz-ara baylanısqa kirisedi hám bul óz-ara baylanıs ob`ektte júz beriwshi barlıq processlerdiń negizine aynaladı.
Ob`ektti biliw ushın aqırġı nátiyjede onda júzege kelgen sebeplik baylanıslar «túyinin» sheshiw talap etiledi. Barlıq qubılıslar mánisine túsindiriwlerdi óz-ara baylanıstan izlew kerek. Ol qubılıslardıń barlıq qásiyetleri hám ózgesheliklerin belgileydi, ámelde orın alġan barlıq imkaniyatlar, tosınlıqlar hám zárúrliklerdiń dereklerin ózinde jámlestiredi. O`z-ara baylanıstı túsiniw – ulıwma ob`ektti túsiniw bolıp tabıladı.
Biraq hár qanday ob`ekt basqa ob`ektler menen óz-ara baylanıs qılġanı sebepli, onıń barlıq óz-ara baylanısların biliw ushın onnan basqa ob`ektlerdi úyreniwge, olardan – úshinshi ob`ektlerge ótiwge tuwra keledi hám t.b. Ayırım ob`ekttiń tábiyatın belgilewshi óz-ara baylanıstı biliw procesi sheksiz bolıp tabıladı. Paskal` sózi menen aytqanda, ilgektiń basın biliw ushın pútkil A`lemdi biliw talap etiledi.
Baylanıs ushın tiykar. Baylanıs, baylanıs ushın tiykar hám baylanıs shárt-shárayatları túsiniklerin parıqlaw lazım. Baylanıs júzege keliwine imkaniyat jaratıwshı ayırım qásiyet, belgi yaki múnásibet baylanıs ushın tiykar boladı. Tiykardıń bar bolıwı baylanıs ornatıw ushın zárúr, lekin jeterli emes, óytkeni onıń ornatılıwı udayına emes, bálkim belgili bir shárayatta ġana júz beredi. Shárt-shárayatlar – bul dáslep predmet orın alġan ortalıq bolıp tabıladı. Ol baylanıs ornatıw ushın qolay yaki naqolay bolıwı múmkin. Shárt-shárayatlar óz halınsha baylanıs ornatıw faktorı bolıwı múmkin emes, olar tek ġana baylanıstıń júzege keliwine kómeklesedi yaki tosqınlıq qıladı.
Nárseler ortasında baylanıs birer-bir belgili bir tiykarġa kóre júzege keledi. Ulıwmalıq tiykar ayırım ulıwmalıq tiykarġa iye bolġan túrli ob`ektler ortasında ulıwmalıq baylanıs jolın da júzege keltiradi. Máselen, belgili bir máp toparları óz máplerin qorġaw ushın siyasiy toparlarġa birlesedi, mámlekettegi siyasiy ortalıqqa kúshli tásir kórsetedi. Biraq basqa, máselen, etnikalıq, diniy hám basqa tiykarlarġa kóre olar óz-ara baylanıslı bolmaslıġı da múmkin. Solay etip, usı mısalda baylanıs jolı baylanıstıń júzege keliwi ushın tiykar, basqa belgiler – bunıń shárti ekenin kóremiz. O`z-ara baylanıs ulıwmalıq ózgeshelikke iye bolıp, ol pútkil bolmısqa tán bolıp tabıladı. Sol sebepli baylanıs túsinigi dialektikada eń ulıwmalıq túsiniklerden biri esaplanadı. Basqa barlıq kategoriyalar óz-ara baylanıstıń belgili bir túrleri menen sıpatlanadı.
Baylanıs túsinigi óz-ara baylanıs, háreket, múnásibet túsinikleri arqalı ashıp beriledi. «Házirgi zaman filosofiya sózliginde»¹¹ múnásibet túsinigi «nárselerdiń óz-ara jasaw usılı, olarda jasırın qásiyetlerdiń kórinis tabıw faktorı» sıpatında táriyplengen. Bul táriypte múnásibetti sıpatlawshı tómendegi aspektler parıqlanadı: birinshiden, nárselerdiń óz-ara jasawı, jaqınlasıwı, birlesiwi. Ekinshiden, múnásibet nárseniń qásiyetlerin kórsetiw, yaġnıy háreketke keltiriw usılı sıpatında ámel qıladı. U`shinshiden, nárselerdiń birlesiwi sıpatındaġı múnásibet tásirinde kooperativ effekt, yaġnıy nárseler halatlarınıń birin-biri ózgertiwi júz beredi. Bunda múnásibet júzege kelgenge shekem jasırın halda orın alġan nárselerdiń qásiyetleri bir-birine ótedi hám kórinis tabadı.
Qullası, múnásibet, bir tárepten, nárselerdiń óz-ara baylanısın, ekinshi tárepten bolsa – olardıń jeke-jeke orın alıwın kózde tutadı.