1. Oqıw materialları

Pútin hám bólek. Óz-ara baylanısqan ápiwayıraq nárselerden quralġan hár qanday predmettiń quramalı dúzilisin ańlatıwshı filosofiyalıq kategoriyalardıń ayırım salıstırmalı ajıralmas jıyıntıġın quraydı.
Predmetti (pútindi) qurawshı nárseler onıń bólekleri esaplanadı. Pútindi qurawshı bóleklerdi birlestiretuġın baylanıs predmetke bir pútinlik baġıshlaydı, yaġnıy pútinge tán bolġan, lekin onı qurawshı bóleklerge olardıń pıtırańqılıq halatına tán bolmaġan integrativ qásiyetler hám nızamlıqlar payda bolıwına alıp keledi.
Pútin ózin qurawshı bóleklerdiń birligi. Ol óz bólekleriniń óz-ara baylanısı sebepli bar bolıp, bul baylanıstıń turaqlılıġı usı pútinniń dúzilisinde óz ańlatılıwın tabadı.
Pútin hám bólek túsinikleri áyyemgi grek filosofiyasında-aq belgili bolġan. Pútindi úyreniwge bolġan jantasıwlardı belgilewde júzege kelgen qarama-karsılıqlardı sheshiw qıyınshılıq tuwdırġan. Belgili bolġanınday, Dekart óziniń metod haqqındaġı pikirlerinde hár qanday predmetni úyreniwdi biliw wazıypasın sheshiw ushın bul predmetti neshe bólekke ajıratıw kerek bolsa, sonsha bólekke ajıratıwdan baslawdı usınıs etedi. Demek, pútin - bólekler jıyıntıġı dew de múmkin. Biraq bul pikir tek ġana jartılay durıs, óytkeni pútin ózin qurawshı bóleklerdiń ápiwayı jıyıntıġı menen túsindiriliwi múmkin emes. Mısalı, qurılıs materialları bir úyindige tógilse, imarat payda bolmaydı. Qarama-qarsı jantasıw pútinniń ústinligin tán alıwdı kózde tutadı. Bul jaġdayda pútindi biliw bóleklerdi biliwdan aldın keledi. Biraq pútinniń ózine tánligi onı qurawshı bóleklerden kelip shıqpaġınınday, bólektiń qásiyetleri de pútinnen kelip shıqpaydı. Nátiyjede qanaatlanarlı sheshimin tabıw múshkil bolġan birpútinlik antinomiyaları júzege keldi, óytkeni qarama-qarsı pikirlerdiń hár birin ámeliyattan alınġan mısal menen dálillew hám tap sonday-aq, ámeliyattan alınġan mısal menen biykarlaw múmkin. Mısalı, pútin bóleklerdiń jıyıntıġı bolıp tabıladı degen qaġıydaġa pútin ózin qurawshı bólekler jıyıntıġınan kóbirek bolıp tabıladı degen qaġıyda qarsı keledi. Bólekler pútinnen aldın payda boladı degen pikirge pútin óziniń bóleklerinen aldınıraq payda boladı, óytkeni olarġa jańa qásiyetler baġıshlaydı degen pikir qarsı keledi. Usı antinomiyalar biliw metodologiyasında da biliwdiń qarama-qarsı baġdarlarında óz ańlatılıwın tabadı: pútindi biliw onıń bóleklerin biliw arqalı ámelge asırıladı, buġan qarsı qaġıyda bolsa sonnan ibarat: bólekler pútindi bóleklerge ajıratıw ónimi sıpatında tek ġana pútin haqqındaġı bilimge muwapıq ańlatılıwı múmkin. Bul bolsa pútin hám bólektiń birpútinlik arqalı ańlatılıwında kórinis tabadı. Birpútinlik jumbaqlarına tómendegi qubılıs mısal boladı: hár bir atom yadrosınıń awırlıġı onıń quram bólekleri awırlıġınıń jıyıntıġınan kemirek bolıp tabıladı. «Massa nuqsanı» dep atalatuġın bul qubılıs massa hám energiyanıń ekvivalentligi menen túsindiriledi. Bul qubılıstı birpútinlik jumbaqları kóz-qarasınan qalay túsindiriw múmkin? Usı qarama-qarsılıqlardı sheshiw pútin hám bólektin baylanısı haqqındaġı qarama-qarsı túsinikler birligin tán alıwdı kózde tutadı. Haqıyqatında da, bólek pútinge baylanıslı boladı, ol pútinnen jańa qásiyetler aladı. Pútin de bóleklerge, biraq kóbirek dárejede – olar ortasındaġı baylanıstıń ózgesheligine baylanıslı boladı.
Pútinniń úsh tipi málim:
a) mexanikalıq pútin (qum, tas úyindisi, óytkeni olardıń bólekleri pútinge kiredi hám onnan derlik ózgermesten shıġadı);
b) uyımlasqan pútin, eger bóleklerdiń kórinisi ózgerse;
v) organikalıq pútin, eger bóleklar ózinen-ózi rawajlansa (tiri organizmler).
Bólekler ortasındaġı baylanıstıń ózgesheligi pútinniń sapa aspektinen anıqlıġın, onıń birpútinligin belgileydi. Birpútinlik bóleklerdiń sonday bir baylanısı bolıp, onda pútin bólekleriniń birligi támiyinlenedi, bunıń nátiyjesinde pútin sistemalılıq, uyımlasqanlıq ózgesheligine iye boladı. Bólekler baylanısınıń tipi birpútinlik tipin belgileydi. Baylanıstıń strukturalıq (dúzilistiń baylanısları), funkcionallıq (predmettiń iskerlik usılın sıpatlawshı), genetikalıq tipleri birpútinliktiń tiyisli tiplarin quraydı. Birpútinliktiń tómendegi túrleri parıqlanadı: