1. Oqıw materialları

Forma – nárseniń dúzilisi, strukturasınıń, mazmun elementleriniń uyımlasıw, bir-biri hám sırtqı faktorlar menen óz-ara baylanıs qılıw usılın sıpatlawshı ishki baylanıs. Forma, -deydi Ibn Sino, - denelerdiń bar bolıwı qalay bolsa, sonday saqlanıwı yaki baslawısh materiyanıń konkret denege aynalıwı bolıp tabıladı. Forma - tábiyiy kúsh sıpatında anorganikalıq denelerdi háreketke keltiredi: ósimlik, haywan, adam, kosmoslıq ruwxtı háreketke keltiretuġın tábiyiy deneler forması. Forma - deneden konkret nárse hám predmettiń payda bolıwı. Forma - denelerdiń ayrıqsha ózgesheligi bolıp, konkret jasaw tárizin belgileydi. Forma ulıwmalıq at bolıp, nárse túrin, nárseniń bar bolıwın, ekinshi márte jetilisiwin, bar bolıwı hám orınlı aktuallasıwın bildiradi. Formanı anıqlawda nárselerdiń bar bolıwı áhmiyetli orın iyeleydi. Mısalı, ot ot forması tiykarında aktuallasadı hám basqa formaġa ótedi. Forma sebepli dene dene bola aladı.
Mazmun hám forma túsiniklerine berilgen táriyplerdiń ózinde-aq biz olardıń uqsaslıġın bayqaymız, óytkeni struktura, ishki izshillik – mazmunnıń da, formanıń da zárúriy komponenti. Sol sebepli mazmundı formadan tek abstrakt kóz-qarastan ġana ajıratıw múmkin. eki uqsas mazmundı salıstırıw ġana forma faktorların parıqlaw imkaniyatın beredi. Tek ġana mazmun «formalı» emes, bálkim forma da mazmunlı bolıp tabıladı. Sol sebepli áyne bir aspekt, element bir waqıttıń ózinde bir predmettiń forması da, basqa predmettiń mazmunı da bolıwı múmkin.
Forma hám mazmunnıń óz-ara baylanısı sonda ańlatıladı, nárseniń bul eki qarama-qarsı tárepleri bir-birine óz-ara tásir kórsetedi. Áyyemde mazmun hám forma dialektikasında forma ústin qoyılġan, onıń járdeminde nárse óz ideyası (forması) yaki wazıypası (maqseti)na muwapıq bolġan belgili bir bolmıs sıpatında bar boladı, dep esaplanġan. Keyin ala ilimniń rawajlanıwı hám onıń filosofiyaġa tásiri kúsheyiwi menen mazmun hám formanıń baylanısı haqqındaġı túsinikke de anıqlıq kirgizilgen. Ápiwayı salamat pikir bizge forma nenińdur, yaġnıy belgili bir mazmunnıń forması bolıwı múmkinligin, mazmunsız forma hesh qanday áhmiyetke iye emesligin kórsetedi. Sol sebepli formalizm kritikası pútkilley orınlı bolıp tabıladı. Mısalı, iskusstvoda «taza formalar» menen oyın qılıwġa urınıw sonıń ushın da tabıssız boladı, ózin formalist dep esaplawshı talantlı iskusstvoshı shıġarmasında mazmun báribir orın aladı. Mámleketti basqarıwda formalizm túrlerinen biri sanalġan byurokratizm menen de sonday hal júz beredi. Óz iskerligin taza formal qaġıydalarġa boysındırıwshı, salamat pikirge san-sanaqsız tosqınlıklar ornatıwshı byurokrat ámelde hákimiyat wákillikleri birden-bir maqset sanalġan belgili bir mámleket sistemasınıń wákili esaplanadı. Formalizmning yana bir kórinisi huqıqtıń pozitivistlik interpretaciyası bolıp, oġan kóre huqıq ekonomikalıq, siyasiy, etikalıq yaki ózgeshe tiykarlawġa mútáj bolmaġan joqarı tiykar bolıp tabıladı. Huqıqtıń usı formal-dogmatikalıq interpretaciyası nızamshınıń óz basımshalıġına keń jol ashadı. Nátiyjede mámlekette nahuqıqıy nızamlar ústinligi ornaydı.
Nárse formasız da orın almaydı. Sonday-aq, forma mazmunġa belsendi tásir kórsetedi, nársege onda bar bolmaġan qásiyetlerdi baġıshlaydı. Mısalı, kómir, grafit hám almazdı alayıq. Olardıń parqı – tek molekula strukturasında, yaġnıy formada. Biraq hesh kim bul zatlardı bir-birine uqsatpaydı. Qullası, forma mazmunġa belsendi tásir kórsetip, yaki onı jetilistiredi, yaki ózin tolıq kórsetiwine tosqınlıq qıladı. Forma mazmunnan salıstırmalı ġárezsiz bolıp tabıladı. Bul jaġday áyne bir mazmunnıń kóplep formalarınıń bar bolıwında, sonday-aq forma mazmunnan ozıwı yaki onnan arqada qalıwında kórinis tabadı. Sol sebepli forma hám mazmunnıń úzliksizligi olardıń birligi tuwralı sóz júrgiziw imkaniyatın beredi. Bunda hár bir belgili bir jaġdayda yaki forma, yaki mazmun ústinlik qılıwı múmkin. Forma hám mazmunnıń namuwapıqlıġı yaki qarama-qarsılıġı júzege keliwine sebep bolatuġın usı kategoriyalar dialektikası bolmıstıń hár qanday qubılıs ózgerisi hám rawajlanıwınıń ishki deregi esaplanadı.