1. Oqıw materialları

Ilim kategoriyaları tábiyiy til túsiniklerinen bir qansha parıq qılatuġın sózlar menen ańlatıladı. Kópshilik jaġdaylarda olar áyyemgi grek yaki klassikalıq latın tilinen ózlestiriledi, bazıda olar usı qubılıstı ashqan alımnın ismi menen ataladi. Ilgeri málim bolmaġan qubılıstı ańlatıw ushın jasalma tárizde jaratılġan sózler – neologizmler de bir qansha kóbirek ushırasadı. Tábiyiy tilden parıqlı túrde, ilim túsinikleri hám kategoriyaları atamalar (terminler) esaplanadı, yaġnıy erkin interpretaciyaġa jol qoymaytuġın anıq belgilengen kólem hám mazmunġa iye boladı.
Hár qanday ilim bolmıstıń belgili bir táreplerin úyrener eken, álbette óz kategoriyalar apparatın qáliplestiredi. Matematika «san», «differencial», «integral» kibi kategoriyalar menen baylanıslı. Biologiyada «túr», «genetika», «ózgeriwsheńlik» kibi kategoriyalar bar. Biraq, belgili bir ilimlerdiń kategoriyaları málim dárejede ulıwmalıq bolsa-da, bolmıstıń ayırım tarawlarında ġana qollanıladı hám usı tarawlarġa tán bolġan baylanıslar hám múnásibetlerdi sáwlelendiredi.
Jeke ilimiy kategoriyalar dara alınġan jeke ilimiy pánlerde qollanılatuġın, mánis kóz-qarasınan basqa ilimlerde qollanılıwı múmkin bolmaġan kategoriyalar bolıp tabıladı. Mısalı, fizika, ximiya, geologiya, geografiya ilimleri kategoriyaları jeke xarakterge iye
Filosofiyalıq kategoriyalar ilim kategoriyalarınan pútkilley parıq qıladı. Filosofiyalıq kategoriyalardıń áhmiyetli ózgesheligi, olar kútá keń túsinikler ekenliginde. Áyne sol sebepli filosofiyalıq kategoriyalar hesh qashan kólemi jaġınan sheklengen tábiyiy til túsinikleri dárejesinde ápiwayılastırılıwı múmkin emes.
Túsinikler sıpatında kategoriyalar pikirlewdiń zárúriy formaları esaplanadı. Kútá keń túsinikler sıpatında olar universal qollanıwġa hám pútkil álemdi sıpatlawġa dawager bolıwı múmkin. Sol sebepli filosofiyalıq kategoriyalar dún`yanıń kelbetin jaratıw quralı bolıp xızmet qıladı, bul, ulıwma alġanda, filosofiyanıń bas wazıypası esaplanadı. Hár qanday túsinikler kibi, kategoriyalar instrumental funkciyanı atqaradı, pikirlew faktorı hám quralı sıpatında ámel qıladı. Sonday-aq filosofiyalıq kategoriyalar insannıń túrli qubılıslardı biliw hám ózlestiriw usılı sıpatında da instrumental funkciyanı atqaradı. Filosofiyalıq kategoriyalar ilimiy biliwdiń belgili bir metodologiyasın, ulıwma bolmıstı, ásirese insan bolmısın túsiniw ólshemlerin jaratıw arqalı normativ funkciyanı da atqaradı. Kategoriyalardıń áhmiyeti hám universallıġı sonıń menen belgilenedi, biliw nátiyjeleri sózsiz tárizde kategoriyalarda atap ótiledi, kategoriyalar forma-kóriniske iye boladı. Olar ilim quramınıń zárúriy bólegi esaplanadı. Óytkeni ilim ob`ekti tek kategoriyalar járdeminde pikirleniwi hám túsiniliwi múmkin.
Filosofiyanıń júzege keliwi hám rawajlanıwı procesinde filosofiyalıq biliw predmetiniń ózine tánligin hám filosofiyalıq oy ózgesheliklerin sáwlelendiriwshi kategoriyalar sisteması orın alġan. Olardı mazmun tárepten interpretaciyalaw dún`yaġa kóz-qarastıń qáliplesiw procesi menen organikalıq baylanıslı bolıp, ilim, filosofiya hám ulıwma mánawiy mádeniyattıń rawajlanıwına qarap ózgerip baradı. Filosofiyalıq kategoriyalar quramı da keńeyedi. Ilimniń kópshilik kategoriyaları filosofiyalıq statusqa iye boladı. Aldın orın almaġan jańa processler hám qubılıslar júzege keliwi menen baylanıslı sociallıq rawajlanıw tiyisli tárizde filosofiyalıq jaqtan ańlanıladı, bul filosofiyanıń túsinikler apparatın jáne de bayıtadı. Filosofiyalıq túsinikler hám kategoriyalar menen is kóriw sheberligin ózlestiriw talabanıń filosofiyalıq mádeniyatın, ulıwma pikirlew mádeniyatın qáliplestiriwdiń áhmiyetli shártlerinen biri esaplanadı.
Filosofiyalıq kategoriyalar – bolmıstıń ulıwmalıq, áhmiyetli tárepleri, qásiyetleri, baylanısları hám múnásibetleri haqqında pikirlew ushın qollanılatuġın kútá keń túsinikler majmuidir. Filosofiyalıq kategoriyalar sistemasında shártli ráwishte úsh áhmiyetli topardı parıqlaw múmkin.
1. Filosofiyalıq kategoriyalardıń birinshi hám eń áhmiyetli toparı – hár qanday filosofiyalıq mashqalalardı analizlewde qollanılatuġın ulıwmalıq kategoriyalar, yaġnıy bolmıs kategoriyaları bolıp tabıladı (filosofiyalıq ádebiyatlarda bul kategoriyalardı dialektika kategoriyaları dea ataw ádet túsine kirgen).
2. Ekinshi topardı filosofiyanıń túrli bólimlarine tiyisli bolġan arnawlı kategoriyalar quraydı. Mısalı, ontologiya bolmıs hám bolımsızlıq, substanciya, dún`yanıń birligi, materiya, sana, keńislik, zaman, háreket kibi kategoriyalar mazmunın anıqlaydı hám belgili bir tárizde interpretaciyalaydı. Naturfilosofiya, gnoseologiya, antropologiya, praksiologiya, sociallıq filosofiya, globallasıw filosofiyası da óz kategoriyalar apparatına iye.
3. Úshinshi topardı arnawlı filosofiyalıq ilimler: logika, etika, estetika kategoriyaları quraydı. Mısalı, etika iliminde filosofiyalıq bilimniń áyne usı tarawı hám filosofiyanıń etika menen túrles bólimları – antropologiya, sociallıq filosofiya, aksiologiyaġa tán bolġan kategoriyalar sisteması (jaqsılıq hám jamanlıq, ar-namıs hám abıroy, ómir mánisi, baxıt hám basqalar) júzege kelgen. Túsinikler, pikirler, baqlawlar, dálillew hám t.b. logika kategoriyaları esaplanadı. Estetikada gózzallıq hám kelbetsizlik, tragediyalıq hám kúlkililik, kóterińkilik hám páskeshlik kibi kategoriyalar qollanıladı. Biz bolsa filosofiyanıń ulıwmalıq kategoriyaların kórip shıġamız.
Filosofiya kategoriyaları belgili bir ilimlerdiń kategoriyalarınan bir qansha parıq qıladı. Bul parıq sonnan ibarat, dialektika kategoriyaları ob`ektiv dún`ya qubılısları toparlarınıń áhmiyetli qásiyetleri hám baylanısların ġana emes, bálkim barlıq materiallıq processlerge tán bolġan eń ulıwmalıq qásiyetler hám baylanıslardı sáwlelendiredi. Solay etip, dialektika kategoriyaları ob`ektiv dún`yanı ideal sáwlelendiriwdiń kútá keń formaları bolıp, olar reallıqtı biliw hám mánawiy-ámeliy ózgertiwdiń tiykarġı principleri bolıp xızmet etedi.
Dialektika kategoriyaların eki túrge ajıratıw múmkin: substancional kategoriyalar hám múnásibetles kategoriyalar. Substancional kategoriyalar – bul basqa kategoriyalardan ġárezsiz, jeke-jeke qollanılatuġın kategoriyalar. Bunday kategoriyalar qatarına «bolmıs», «materiya», «háreket», «rawajlanıw», «keńislik», «waqıt», hám t.b. kiredi. Olar ob`ektiv reallıqtıń belgili bir ulıwmalıq qásiyetlerin atap kórsetedi, lekin bul kategoriyalardıń basqa kategoriyalar menen baylanısları haqqında tikkeley túsinik payda etiw imkaniyatın bermeydi.
Múnásibetles kategoriyalar biri ekinshisi menen uyġın baylanıslı bolıp, biliw procesinde biri ekinshisin kózde tutadı; olardıń biri haqqında túsinik payda etkende, basqasın esapqa almaw múmkin emes. Bunday kategoriyalar qatarına tómendegiler kiredi: jekelik hám ulıwmalıq; qubılıs hám mánis; forma hám mazmun; bólek hám pútin; sebep hám aqıbet; tosınlıq hám zárúriyat; imkaniyat hám reallıq.
Biz filosofiya kategoriyaların tolıġıraq kórip shıġamız.