1. Oqıw materialları

Dinniń tiykarġı tamırları. Din nızamlı qubılıs sıpatında júzege kelgen bolıp, ol insannıń ġayrtábiyiy nárseler hám qubılıslarġa bolġan itiqatın toyındırıwshı tereń tamırlarġa iye bolıp tabıladı.
Dinniń psixologiyalıq tamırı eń dáslep insan tábiyatında bar bolıp, ol insan intellektiniń rawajlanıw dárejesi hám kritikalıq pikirlew qábiletinen ġárezsiz, tek ġana túsiniw, ańlaw emes, al bálkim itiqat qılıw qálewi hám, hátteki, zárúrliginiń hámiyshe kórinis tabıwı bolıp tabıladı.
Dinniń gnoseologiyalıq tamırları racional bilim kóz-qarasınan dún`ya óz reń-báreńliginde insanġa sheksiz quramalı bolıp túyiliwinde kórinis tabadı. Farabiydiń pikirinshe, «Din teoriyalıq hám ámeliy nızamlar dúzilgen payıtta ġana adamlar itiqatı, tálimi, tárbiyası jolları islep shıġılġanda ġana payda boladı hám bekkemlenedi. Áne usılay din sebepli massa baxıt-saadat ushın jetkilikli bilim alıwı múmkin»<sup>1</sup>. Adamzat ózin qorshaġan bolmıstı tek qısmman ańlap jetedi. Áyne sol sebepli álem insan ushın sırlar hám sıyqırlarġa tolı. Adamzat ózi itiqat qılatuġın kóp nárselerni tek aqılġa tayanıp dálillewge de, biykar etiwge de qábiletli bolmaġanınday, joqarıda zikir etilgen sırlar hám sıyqırlarġa juwap tabıwġa da (bálkim házirge) qábiletli emes. Psixologlar atap ótkenindey, «kútá múshkil wazıypa aqıldı ótpes qıladı», insan sheshimsiz mashqalalar qarsısında ózin ázzi sezedi hám aqıl dálillerin úydirme, ġayrıtábiyiy nárseler menen ańsat ġana toltıradı.
Dinniń sociallıq tamırları jámiyette udayı orın alġan teńsizlik, jarlılıq hám ádalatsızlıqtı, adamlar qansha urınbasın ózgerte yaki jeńe almaġanı menen baylanıslı. Ádalatsızlıq hám pániy dún`yanıń jetik emesligi tuyġısi sharasızlıq hám úmitsizlikti júzege keltiredi, sońġı zikir etilgen tuyġılar ańsat ġana ol dún`yada ómirdiń bar ekenligine bolġan isenimge aynaladı. Solay eken, hár qanday din haqıyqıy ómir ol dún`yada dep úyretedi. Mashqalalar, qıyınshılıqlarġa dus kelgen hám real turmısta ózine tayanısh taba almaġan insan ġayrıtábiyiy kúshlerge úmit baylap, ol dún`yaġa múrajaat etedi. Olarġa itiqat etip, adamzat jubanısh hám táselle tabadı hám aqır-aqıbetinde táġdirge tán beredi.
Dinnning siyasiy tamırları. Din hám siyasat ortasında da organikalıq hám turaqlı baylanıs orın alġan. Ádette, túrli siyasiy kúshler dinnen óz mayda-shúyde máplerinde paydalanıw imkaniyatın qoldan bermeydi hám usılayınsha onı tikkeley yaki qıya qollap-quwatlaydı, onıń jámiyettegi roli hám tásirin kúsheytedi.
Dinniń ómirsheńliginiń kórsetilgen tiykarları sonday dárejede bekkem, hátteki házirgi waqıt iliminiń tásirli tabısları da onıń negizine zıyan jetkize alġanı joq, ilimiy bilimniń ósiwi bolsa hátte alımlar arasında da dindarlar hám Qudayġa isenbeytuġınlardıń payız qatnasın derlik ózgertpeydi. Máselen, tábiyattanıw insaniyatqa dún`yanı biliw barasında sheksiz imkaniyatlar jaratıp atırġanı keń tán alınġan 1916-jılı Djeyms L`yuba óz izertlewlerinde AQSh alımlarınıń 40% Qudayġa isenetuġınlıġın tiykarlagan. 90-jıllardıń aqırında amerikalı tariyxshılar E.Larson hám İ.Uitxem tárepinen ótkizilgen jańa izertlew nátiyjeleri bunnan da kóbirek shaw-shuwġa sebep boldı. Olar XX ásirde ámelge asırılġan ullı ashılıwlar hám ilim tabısları tásirinde alımlardıń dún`yaġa kóz-qarası qay dárejede ózgergenin anıqlawġa qarar qılġan. Sol sebepli olardıń AQShta tosınnan tańlanġan sociallıq ilimler wákilleri hám tábiyattanıw wákilleri arasında ótkizgen sorawı alımlardıń 40% i áwelgidey Qudayġa hám ol dún`yada ómirdiń barlıġına isenetuġınlıġın kórsetti. Bunda Qudayġa isenbeytuġınlar hám ateistler (Qudaydıń bar ekenligin biykralawshılar) sanı da derlik ózgergeni joq hám búgingi kúnde áwelgidey, shama menen 45 hám 15% ti quraydı.
Waqıt, mámleketler hám kontinentlerden ġárezsiz, diniy dún`yaġa kóz-qarastıń ómirsheńligi haqqındaġı ulıwmalıq juwmaq Ózbekistanda da orın alġan. XX ásirde derlik 80 jıl dindi «pash etiw» ushın orın alġan barlıq dálillerden paydalanġan jawınger ateizm shárayatında jasaġan ózbekistanlılar arasında mamleket xalıqının úshten eki bólegi ózoerin dindar dep esaplaġan.