1. Oqıw materialları

Diniy itiqatlardıń tariyxıy formaları. İnsaniyat tariyxında kóp sanlı túrli-duman dinler málim. Atap aytqanda, mádeniyat hám bilimler dárejesi júdá pás bolġan insan ózine qúdiretli, jat hám sırlı bolıp túyilgen tábiyattıń ayrıqsha kúshlerine qarsılıq kórsete almaġan alġashqı jámiyet dáwirinde dinniń bir qansha sada formaları: fetishizm, animizm, totemizm, magiya hám basqalar júzege kelgen.
Fetishizm anaw yaki mınaw predmetti sıyqırlı qásiyetlerge, adamlar turmısına tásir kórsetiw qábiletine iye dep esaplaydı. Bunday predmet ilahiylastırıladı, sıyınıw hám tabınıw ob`ektine aynaladı.
Animizm (lot. anima – jon) – tek ġana adamlar emes, bálkim haywanlar, predmetler hám bolmıs qubılısların da jan, ruwx basqarıp turatuġınlıġına isenim. Animizm kóz-qarasınan pútkil dún`ya ruwxlı hám janlı.
Totemizm negizin belgili bir adamlar toparınıń totem, yaġnıy sıyınıw ob`ekti sanalġan ata-baba dep járiyalanatuġın anaw yaki mınaw haywan, ósimlik, predmet penen ulıwmalıq kelip shıġıwına bolġan isenim quraydı, óytkeni totem usı jámáát yaki ruwdıń qúdiretli qáwenderi, qorġawshısı esaplanadı, onı azıq-awqat hám usı kibiler menen támiyinleydi. (Hindistanda Xonuman maymılı, sıyır, Avstraliyada kenguru, túrli qáwimlerde anaw yaki mınaw ilahiy predmet )
Magiya (grek. mageia – sıyqırshılıq) da alġashqı din formalarınan biri bolıp, onıń negizinde tábiyiy kúshler járdeminsiz sırlı tárizde, rituallar, ózine tán ámeller jıyıntıġı menen nárseler, adamlar, haywanlar hám hátteki ġayrıtábiyiy kúshler – ruwxlar, ins-jinsler hám sol kibilerge tásir kórsetiw múmkinligine bolġan isenim.
Dinniń usı áyyemgi formaları keyingi diniy itiqatlar negizin quradı hám politezm (kópqudaylıq)ta da, monoteizm (jekequdaylıq)ta da anaw yaki mınaw dárejede óz sáwleleniwin taptı. Olar házirgi kúnde de qısman ġárezsiz halda orın alġan.
Shama menen 10 mıń jıl aldın, insan sharwashılıq hám jıynawshılıq penen shuġıllanıp, otırıqshı turmıs keshiriwge ótkennen keyin, neoletikalıq revolyuciya júz berdi. Jámiyet rawajlanıwınıń áyne usı basqıshında politeizm júzege keldi, óytkeni miynettiń sociallıq bólistiriliwi, húkimranlıqqa boysınıw dún`yalıq múnásibetleri ruwxlar hám sánemlerge bolġan isenimge emes, bálkim adamlar belgili bir at bergen qudaylarġa bolġan itiqatqa kóbirek sáykes kele basladı.
Keyingi dáwirlerde mámleketshiliktiń payda bolıwı hám rawajlanıwı, áyyemgi ullı mádeniyatlardıń payda bolıwı, qul iyelewshilik múnásibetlerinng qáliplesiwi, monarxiyalardıń payda bolıwı hám usınnan kelip shıġatuġın jeke basshılıqtıń júzege keliwi nátiyjesinde diniy dún`yaġa kóz-qarasda da bir qudayġa sıyınıw tendenciyası payda boldı. Adamlar kóp sanlı qudaylar arasında kúsh-qudratte jalġız bir qudaydı parıqlap, usılayınsha dún`yalıq patsha húkim suriwshi real turmıs haqqındaġı óz kóz-qarasların jalġız qúdiretli quday jasaytuġın ol dún`ya menen muwapıq halatqa keltiredi. Usılayınsha monoteistlik dinler (grek.. mono – bir hám theos – quday): iudaizm (b.e.sh. VII ásir), buddizm (b.e.sh. VI-V ásirler), xristianlıq (I ásir) hám islam (VII ásir) júzege keldi. Qullası hár bir din belgili bir filosofiyaġa tiykarlanadı. Haq dinniń tiykarı durıs (analitikalıq) filosofiya, haq bolmaġan dinniń tiykarı bolsa jalġan filosofiya, yaki jalġan tartıslar ústine qurılġan kóz-qaraslar bolıp tabıladı².