1. Oqıw materialları

Tosınlıq – ob`ektlerdiń júzege keliwi yaki orın alıwınıń mashqalalılıġın yaki sózsiz emesligini belgilewshi kategoriya; belgili bir shárayatta bolıwı da, bolmawı da múmkin bolġan nárse tosınlıq esaplanadı. Tosınlıq reallıqtıń tiykarınan sırtqı shárayatlar, ústirtin, turaqsız baylanıslar hám usı qubılıs ushın ekinshi dárejeli faktorlar tásirinde payda bolıwshı halatların sáwlelendiredi. Tosınlıq negizinde nárseniń mánisi emes, bálkim oġan basqa nárseler hám qubılıslardıń tásiri jatadı. Tosınlıq júz beriwi de, júz bermewi de múmkin bolġan nárse sıpatında táriyplenedi.
Nárselerdiń orın alıwınıń zárúriyligi yaki tosınlıġı mashqalası tuwralı eki kóz-qaras bar. Olardıń biri zárúriyattı absolyutlestiredi: dún`yada hesh qanday tosınlıq joq, hámme nárse sózsiz tárizde júz beredi. Bul kóz-qaras tosınlıqtı biykarlap, fatalizmge jol ashadı. Fatalizm – táġdirge, hámme nárse aldın ala belgilengenligine bolġan isenim. Basqa bir kóz-qaras tosınlıqtıń áhmiyetin arttırıp kórsetedi. Bul jerde, kerisinshe, reallıqtan hár qanday ishki baylanıslar, nárselerdiń ob`ektiv belgilengenligi shıġarıp taslanadı: dún`yada tek ġana tosınlıq húkim súredi.
Ilimiy dún`yaqaras birinshi kóz-qarastı da, ekinshi kóz-qarastı da tán almaydı. Zárúriyat hám tosınlıq jeke-jeke orın almaydı. Olardıń óz-ara baylanısı sonnan ibarat, tosınlıq zárúriyattıń kórinis tabıw forması sıpatında hám onıń toltırıwshısı sıpatında ámel qıladı. Mısalı, mámlekette ámelge asırılıp atırġan reformalar zárúriy ózgeshelikke iye. Olarda bul reformalardı jolġa salıwshı belgili bir siyasiy ġayratkerler tosın element esaplanadı.
Zárúriyat hám tosınlıq dialektikası eki áhmiyetli aspektti kózde tutadı. birinshiden, tosınlıq rawajlanıw procesinde zárúriyatqa aynalıwi múmkin (anaw yaki mınaw biologiyalıq túrdiń nızamlı belgileri dáslep tosın awıtkıwlar sıpatında payda boladı hám toplanıp baradı, sońın ala olardıń tiykarında tiri organizmniń zárúriy sapaları qáliplesedi). Ekinshiden, zárúriyat san-sanaqsız tosınlıqlar arqalı ózine jol ashadı. Mısalı, jámiyettiń rawajlanıwı túrli maqsetlerdi gózlewshi, minez-qulqı hár qıylı bolġan adamlar iskerligi menen belgilenedi. Bul maqsetler hám umıtılıslardıń baylanısı, shatısıwı hám toqnasıwı aqırġı nátiyjede rawajlanıwdıń zárúriy, turaqlı ózgeshelikke iye bolġan belgili bir baġdarına alıp keledi.
Dialektikanıń barlıq nızamları hám kategoriyaları kibi, zárúriyat hám tosınlıq ob`ektiv reallıqtı biliwdiń tayanısh noqatları esaplanadı. Bul kategoriyalardıń funkciyaları teń qunġa iye emes. Biliwde tosınlıq udayına baslanġıщ instanciya sıpatında, zárúriyat – maqset sıpatında ámel qıladı. Biliw iskerligi tosınlıqtan zárúriyatqa qaray joqarılaw tárizinde júz beredi. Zárúriyat hám tosınlıq túsiniklerine táriyp beriwde ádette imkaniyat kategoriyalarına tayanadı. Sol sebepli ol júz beriwi yaki júz bermesligi múmkin. Zárúriyat hám tosınlıqtıń qarama-qarsılıġı – ishki hám sırtqı nárseler qarama-qarsılıġı bolıp tabıladı. Tosınlıq – sırtqı faktorlar menen belgilenetuġın baylanıs tipi.