1 sh. T. Otaboev t. I. Iskandarov

ATMOSFERA HAVOSINING O’SIMLIKLARGA TA’SIRI
Sanoat korxonalaridan ajralayotgan chiqindi moddalarning barchasi, 
jumladan kislotalar, ishqorlar, changlar, gazsimon hamda bug’simon 
moddalar o’simliklar olamiga asoratli ta’sir ko’rsatadi. Jumladan, katta-
katta sanoat korxonalari atrofidagi yashil o’rmonlar 3—25 km narida 
joylashgan bo’lishiga qaramay, chiqindi-lar bilan zararlanishi haqida 
ma’lumotlar bor. Zaharli gazlar o’simlik barglarining hujayra 

---

337
protoplazmasiga kuchli ta’sir ko’rsatadi, ayniqsa ftor, xlor, sul’fid angidrid 
gazi o’simlik barglariga juda zaharli ta’sir ko’rsatadi, hatto uni kuydirib 
yuboradi. Agar 1 m
3
havodagi O
2
miqdori 1 mg bo’lsa, fotosintez jarayoni 
susayadi. CHang, qurum va boshqa chiqindilar daraxt barglariga o’tirib, 
ularning nafas olish teshikchalarini bekitib qo’yadi. Natijada quyosh 
nurining xlorofil donachalariga etib borishi keskin kamayadi. 
Sanoat korxonalari dudburonlaridan chiqayotgan dud va qurumlar 
ta’sirida ham daraxt barglari sarg’ayadi, daraxtlarda turli dog’lar paydo 
bo’ladi, o’simlik barglari qurib, to’kiladi. Archa hamda mevali daraxtlar 
gaz ta’siriga o’ta sezgirliga bilan ajralib turadi. 
Sanoat korxonalari atrofidagi o’rmonlarda yashovchi qushlar, turli 
hayvonlar mazkur joydan havosi tozaroq joylarga qochib ketadilar. Havosi 
buzilgan joyda hatto asalarilar ham qirilib ketadi. 
Atmosfera havosining ifloslanishi faqat o’simliklar dunyosiga emas, 
balki tuproqqa, daryo suvlariga ham zararli ta’sir ko’rsatadi. 
TURAR JOYLAR HAVOSIDAGI ZARARLI MODDALARNING GIGIENIK 
NORMALARINI ISHLAB CHIQISH QOIDALARI 
Gigiena xodimlari havodagi zararli moddalarning ruxsat etiladigan 
miqdorini aniqlash borasida bir qator nazariy va amaliy tadbirlar ishlab 
chiqdilar. Bu sanoat korxonalari oddiga iflos chiqindilar miqdorini 
normadan oshirmaslik vazifasini qo’yadi. SHu sababli ko’pgina 
korxonalarda texnologik jarayonlar o’zgartirildi, tutun, chang, qurum va 
zaharli gazlarni ushlab qoluvchi vositalar o’rnatildi. Har bir kimyoviy 
modda uchun ruxsat etiladigan miqdor (REM) ishlab chiqildi va uni amalda 
tatbiq etishga katta ahamiyat berildi. 
Mabodo atmosfera havosining ifloslanish darajasi aniqlansa, unda 
faqat moddaning nomini, miqdorini bilishning o’zi kifoya qilmaydi. Bunda 
aniqlangan miqdor ruxsat etiladiganidan necha foiz ortdi, deb so’raladi. 
Atmosfera havosida zaharli moddalarning REM ini aniqlash uchun 
avval eng kichik miqdor aniqlanadi. Bu kichik miqdor REM ni aniqlash 

---

338
uchun kerak bo’lgan limitli sezgir ko’rsatkich bilan izohlanadi. Agar 
kishining sezgi a’zolari havodagi zararli moddalar hidini sezmasa, biroq 
mazkur miqdor organizmga hamda tashqi muhitga zarar qilmasa, u holda 
zaharli moddaning limit ko’rsatkichi odamning sezgi a’zolari hisoblanadi. 
CHunki eng kichik bo’sag’a miqdorni hozirgi kunda odamning sezgi 
a’zolari aniqlaydi. 
Agar mazkur miqdor tashqi muhitga ta’sir qilsa, u holda gigienik 
norma ishlab chiqilayotganda tashqi muhitni o’zgartiruvchi eng kichik 
bo’sag’a miqdor nazarda tutiladi. 
Atmosfera havosidagi har bir zaharli moddaga gigienik jihatdan ikki 
xil norma, ya’ni katta va o’rtacha sutkalik ruxsat etiladigan kichik bo’sag’a 
miqdor belgilanadi. REMning turar joylardagi atmosfera havosi 
ifloslanishini o’rganishda ahamiyati katta. O’rtacha sutkalik REM, 
moddaning organizmga umumiy ta’siri, kancyerogen, mutagen ta’siri 
surunkali tajriba o’tkazish yo’li bilan o’rganiladi. 
Katta ruxsat etiladigan miqdorni topish uchun odamning nafas 
yo’llariga 5—20 minut davomida ish zonasi havosiga mo’ljallangan REM 
ta’sir ettiriladi. Bunday miqdor odam uchun xavf tug’dirmaydi. Eng avval 
moddaning hidi aniqlanadi. Bo’sag’a osti miqdori ruxsat etiladigan miqdor 
deb qabul qilinadi va maxsus komissiyalar tomo-nidan tasdiqlanib, 
qonunlashtiriladi. O’rtacha sutkalik REM zaharlanishlarning oldini olishda 
katta rol’ o’ynaydi. Jumladan, reflektor reakciyalarni aniqlashda 
xronorefleksometriyadan, elekt-roencefalografiyadan va boshqa usullardan 
foydalanish mumkin. 
O’rtacha sutkalik REM ni topish uchun mazkur moddaning umumiy 
ta’siri o’rganiladi, buning uchun sutkalik maxsus tajriba o’tkaziladi. 
Tajribalar oq kalamush, dengiz cho’chqachasi kabi laboratoriya 
hayvonlarida olib boriladi. Buning uchun maxsus kamyeralarda 3—4 oy 
mobaynida tajriba o’tkaziladi. Bunda tajribadagi hayvonlarga havo bilan 

---

339
o’rganilmoqchi bo’lgan modda yuboriladi. Eng kichik ta’sir etmaydigan 
miqdor shu yo’sinda topiladi. Bu miqdor moddaning bo’sag’a osti miqdori 
bo’lib, REM ga asos bo’ladi. Hayvon organizmida ro’y byeradigan 
o’zgarishlar bilinar-bilinmas bo’lishi mumkin. SHu sababli bunda eng 
nozik asboblardan fiziologik, bioximiyaviy, gastoximiyaviy hamda 
morfologik usullardan foydalaniladi. Eng nozik ko’rsatkichlar aniqlanadi. 
Tajriba vaqtida oliy nyerv sistemasidagi o’zgarishlarga katta ahamiyat 
byeriladi. Ayrim tajribalarda qonning fyermentativ holati, oqsil 
frakciyalari, qondagi SN guruhlar aniqlanmoqda. S, V
1
, V
2
va boshqa 
vitaminlar etishmasligi embrionga, spyermatozoidga ta’sir qilishi 
o’rganilmoqda. 
Uzoq tekshirishlar shuni ko’rsatadiki, zaharli moddalarning oz 
miqdori ham turli o’zgarishlarga sabab bo’lishi mumkin ekan. Vaholanki, 
aholi turar joylarining atmosfera havosida juda ko’p ta’sirchan kimyoviy
moddalar bo’lishi mumkin. SHu sababli organi- 
zmga bir qancha zaharli moddalarning ta’siri qanday bo’lishini
o’rganish zarur. Bunday tajribalarni o’tkazish ancha murakkab.
Gigienistlar gigiena normalarini ishlab chiqishning nazariy va amaliy 
tomonlarini hal qilishda katta faoliyat ko’rsatmoqdalar. Agar atmosfera 
havosida bir qancha zaharli moddalar mavjud bo’lsa va baravar ta’sir 
ko’rsatsa, ularning atmosfera havosidagi ruxsat etiladigan miqdori quyidagi 
formula bilan aniqlanadi: 
S
2
S
2
S
2
Cn-<1 ya’ni 
PDK
1
+
PDK
2
+
PDK
3
................ PDK
n 
C
1
, S2, Sz S
p
— atmosfera ha’osidagi zararli moddalarning 
haqiqiy miqdori. 
PDK
1
, PDK
2
, PDK
3
, PDK
n
— mazkur moddalarning ruxsat 
etiladigan miqdori (REM). 
YUqorida keltirilgan formulaga asosan, zaharli moddalarning 
koncentraciyasini har bir moddaning REM ga nisbati 1 dan oshmasligi 

---

340
kerak. 
Demak, atmosfera havosining inson organizmiga ta’sirini o’rganishda 
yuqorida aytib o’tilgan holatlar nazarda tutilishi zarur, aks holda 
bajariladigan vazifalar kutilgan natijani byermaydi. 
Ma’lumki, tirik organizm bir qator murakkab vazifalarni bajaradi. 
Bunda barcha a’zolar faoliyat ko’rsatadi. 
Atmosfera havosi tarkibidagi zararli moddalar ana shu sistemalar 
faoliyatiga ta’sir ko’rsatadi. Ayniqsa, zararli chiqindi moddalar kishi 
organizmiga surunkali ravishda tushib tursa, ularning asorati yaqqol ko’rina 
boshlaydi. Keyingi vaqtlarda kimyoviy ta’sirotlar natijasida organizmda 
kechadigan o’zgarishlarni matematik yo’l bilan hisoblash, tahlil qilish
va xulosa chiqarish yo’lga qo’yilmoqda. 
REM ning ishlab chiqilishi gigiena fanining katta yutug’idir, bu 
sanitariya amaliyotida asosiy qonuniy qurol hisoblanadi. 
Sanitariya xodimlari REM yordamida ogohlantirish byeradilar, 
kundalik sanitariya nazoratini amalga oshiradilar. 
Hozir atmosfera havosidagi 600 ga yaqin kimyoviy modda uchun 
REM ishlab chiqilgan, shuningdek, 33 ta moddaning birgalikda ta’sir 
qilishi o’rganilib, ular uchun ham normalar belgilangan. 
Gigiena fanidagi eng murakkab masalalardan biri nshlab chiqilgan 
REM ni hayotga tatbiq qilishdir. REM odatda tajriba hayvonlarida olib 
boriladi. Tajriba yo’li bilan aniqlangan eng kichik ta’sir qilmaydigan 
miqdor odam organizmiga ta’sir qiladimi yoki yo’qmi, degan savol 
tug’ilishi tabiiy. Buni aniqlash uchun odamlarning salomatligi atroflicha 
tekshiriladi. Bunda bo’sag’a osti miqdori bo’sag’a miqdordan 3—10 
barobar kam bo’lsa, odamlarga ta’sir ko’rsatmaydi. Biroq allyergen, 
mutagen, kancyerogen, tyeratogen xususiyatiga ega bo’lgan kimyoviy 
moddalar borligiga trkshirilganda ularning shu xususiyatlari aniqlansa, 
unga ruxsat etilmaydi. 

---

341
Hozirgi davrgacha to’plangan ma’lumotlardan olingan xulosa 
shundaki, Rossiyada tajriba yo’li bilan ishlab chiqarilayotgan ruxsat 
etiladigan miqdor (REM) odamlarning real sharoitiga tatbiq etilishi yaxshi 
natijalar byermoqda, ya’ni atmosfera havosidagi zararli moddalarning 
miqdori REM ga teng bo’lsa, odamlar orasida kasalliklarnning tarqalishi 
kuzatilmaydi. Demak, REM ni ta’minlash odamlar sog’lig’ida biror 
o’zgarishlarni keltirib chiqarmaydi, hatto buni yosh bolalar uchun ham 
tatbiq etsa bo’ladi. Mabodo REM 2—4 marta ortib ketadigan bo’lsa, nafas 
olish organlari faoliyatida o’zgarishlar kelib chiqishi mumkin. Agar u 5—7 
marta oshib ketsa, aholi o’rtasida bemorlar soni ko’payishi kuzatildi. 
Har bir zararli modda atmosfera havosi orqali organizmga tushadigan 
bo’lsa, unga organizm o’ziga xos biologik reakciyalar bilan javob byeradi. 
Masalan, kishi betoblanishi, o’lishi ham mumkin. Atmosfera havosi 
ifloslangan bo’lishiga qaramay, organizmga turlicha ta’sir etadi. 
Horijiy mamlakatlarda ruxsat etiladigan miqdor bizdagi ruxsat etilgan 
miqdordan birmuncha ko’p. Masalan, sul’fid angidrid uchun bizda ruxsat 
etiladigan miqdor 1 m
3
atmosfera havosida 0,05 mg ga teng bo’lsa, AQSH 
da 0,26 mg, CHSSR da 0,15 mg. Franciyada 0,75 mg, SHveciyada 0,25, 
SHveycariyada 0,5—0,75 mg, Pol’shada — 0,35 mg, YAponiyada esa 0,1 
mg deb qabul qilingan. 
Keyingi o’ttiz yil mobaynida zararli moddalarning REM ini 
aniqlashda nazariy hamda amaliy jihatdan ko’p o’zgarishlar ro’y berdi. Bu 
borada juda ko’p qonunlar ishlab chiqildi. Ayniqsa zararli moddalarning 
eng kichik miqdori ham organizmga surunkali ravishda ta’sir etib tursa, 
kasallikka sabab bo’lishi mumkinligi bayon etildi. Ular matematik yo’l 
bilan hisoblab chiqildi. Keyingi yillar ichida kimyo sanoati nihoyatda 
rivojlanib, xalq xo’jaligiga va qishloq xo’jaligiga turli xil kimyoviy 
moddalar byeryapti. Ba’zi moddalar, masalan pesticidlar va boshqa turdagi 

---

342
kimyoviy moddalar chet mamlakatlardan sotib olinmoqda. Bunday 
kimyoviy moddalarning barchasi uchun REM ni ishlab chiqish ancha 
murakkab masala. Lekin ruxsat etilgan miqdor ishlab chiqilgandan 
so’nggina ulardan foydalanish mumkin. 
Keyingi vaqtda, ayniqsa kancyerogen moddalarning atmosfera 
havosidagi normasini ishlab chiqish dolzarb masalaga aylanib qoldi. 
Kancyerogen moddalarning gigienik normalarini ishlab chiqish 
qoidalari quyidagacha. 
1. Qaysi miqdor o’rganilayotganidan qat’i nazar hayvonlardagi tajriba 
oxirigacha olib borilishi kerak. 
2. Matematik hisob bo’yicha natijaning vaqtga bog’liqligani tekshirish. 
3. Kancyerogen moddalarning oz miqdori ham vaqt o’tishi bilan o’sma 
paydo qilishini oldindan ko’ra bilish. 
4. Tajriba hayvonlarida o’tkazilgan tajribani odamlarga tatbiq qilish va 
boshha ob’yektlar uchun REM ni hisoblash. 
Kancyerogen moddalarning ruxsat etiladigan miqdorini ishlab chiqish 
atmosfera havosini muhofaza qilishda, uning sifatini yaxshilashda katta 
ahamiyat kasb etadn. Masalan, 3,4 benzpiren uchun ishlab chiqilgan ruxsat 
etiladigan miqdor har tomonlama tekshirib ko’rildi. Natijada bunday 
miqdordan rak kasalligi kuzatilgani yo’q. 
Keyingi yillarda atmosfera havosini muhofaza qilish borasida yana bir 
ko’rsatkich ishlab chiqildi. Bu ruxsat etiladigan chiqindi bo’lib, gigiena va 
sanitariya amaliyotiga tatbiq etildi. 
Bizda 1978 yilda ruxsat etiladigan chiqindini aniqlash bo’yicha Davlat 
standarti qabul qilindi. «Atmosfera havosini muhofaza qilish qonuni»ga 
asosan har bir sanoat korxonasi o’zi uchun «Ruxsat etiladigan chiqindi» 
degan normani ishlab chiqishi va unga amal qilgan holda faoliyat, 
ko’rsatishi kerak. 

---