1. Тадбиркорликнинг келиб чиқиш тарихи ва моҳияти Тадбиркорлик фанининг объекти ва предмети

8- МАЪРУЗА. Тадбиркорлик таваккалчилиги
8.1.Таваккалчилик ва хавф турлари
8.2. Тадбирорликда таваккалчилик ва унинг турлари
8.3. Лойиҳани молиялаштиришда таваккалчилик


8.1.Таваккалчилик ва хавф турлари
Таваккалчилик ҳар қандай ишлаб чиқарувчи ёки ҳар қандай банк фаолиятининг вазиятига боғлиқ бўлган томони бўлиб, шу фаолиятнинг охири нима билан тугаши ноаниқлигини ва омад юришмаса, оқибатда зарар кўриши мумкинлигини акс эттиради.
Таваккалчилик фойдалан маҳрум бўлиш ва бошқа сабабларга кўра зарар кўриш сингари ёмон оқибатлар рўй бериш эҳтимоли билан ифодаланади.
Хавф - бирор кўнгилсиз ҳодиса ёки фалокат юз бериш эҳтимоллиги; хатар; қўрқинч.
Хатар - бирор бахтсизликка, фалокатга олиб келиши мумкин бўлган шароит; хавф; таҳлика.
Хавф-хатар - бирор нарсадан қўрқиш.
Бошқаришда, хусусан, таваккалчиликда хавф тушунчасини қўллаш маъқулроқдир. Чунки айнан бу тушунча эҳтимоллик, ноаниқлик тушунчалари билан ўзаро ҳамоҳангдир. Масалан, янглишиш хавфи, режанинг бажарилмаслик хавфи ёки эҳтимоллиги, компьютернинг ишламаслик хавфи, ҳарор қабул қилишда йўл қўйилиши мумкин бўлган хавф, таваккалчиликда хавф ва ҳк.
Бу ерда янглишиш хатари ёки режанинг бажарилмаслик хатари ва ҳоказо юқоридагидек пурмаъноликни бермайди ва у эҳтимоллик даражаси билан эмаас, балки аниқ бир шароит, вазият билан чамбарчас боғланган ҳолда ҳаралади. Шундай қилиб, таваккалчилик бир бутун жараёндир. Уни қуйидагича тасвирлаш мумкин
Қуйидаги ҳолларда хавф даражаси ортиши мумкин:
-тўсатдан ва кутилмаганда ўртага муаммо кўндаланг бўлиб қолганида;
-банкнинг илгари орттиргани тажрибасига тўғри келмайдиган янги вазифалар ўртага қўйилганда;
-раҳбарият зарур ва шошилинч чоралар кўра олмайдиган ва бу нарса молиявий зарар етказа оладиган маҳалларда;
-банк ёки бошқа ташкилот фаолиятининг мавжуд тартиби ёки қонунларнинг номукаммаллиги аниқ вазиятга тўғри келадиган чора-тадбирларни кўришга халал берадиган маҳалларда.
Булардан ташқари тижоратга доир хавфлар, яъни:
-товарларни бозорда сотишга алоқадор хавф;
-юкларни ташиш маҳалидаги хавф ёки транспортга алоқадор хавф;
-товарни харидор томонидан қабул қилинишга алоқадор хавф;
-харидорнинг ҳақ тўлашга қодир ёки қодир эмаслигига алоқадор хавф;
-харидорнинг ҳақ тўлашни истамаслигига алоқадор хавф.
Сиёсатга доир хавфлар.
-харидор мамлакатда импортнинг тақиқланишига алоқадор хавф;
-юкларни харидорга ташиб етказиб бериш маҳалидаги иш ташлашлар (уруш, ғараёнлар)га алоқадор хавф;
-валюталарнинг алмашинишига ёки пул ўтказишнинг тақиқлаб қўйилишига алоқадор хавф.
Иқтисодиётга доир хавфлар.
-пулнинг қадрсизланиши;
-ишсизлик даражаси;
-солиқ сиёсати;
-технологик ўзгаришлар;
-хомашё базаси билан боғлиқ хавфлар ҳам хавф даражасининг ортишига олиб келиши мумкин.
Хавфни бошқарув соҳасидаги ишларни малакали йўлга қўйиш, унинг бир қисмини бошқа ҳамкорларга ўтказиш, бизнесни ва ходимларни суғурта қилдириш орқали анча камайтириш мумкин.
Хавфни камайтириш ва рентабелликни оширишнинг бир қанча усуллари мавжуд. Уларни баъзилари қуйидагилардан иборат:
-қўшимча ишчи кучига, бозорнинг аҳволи ва хусусиятлари тўғрисидаги ахборотга, етарлича молиявий маблағларга эга бўлган корхоналар орасида шериклар ахтариш;
-тор соҳаларнинг қайси бирида хавф ҳаммадан кўп бўлса, ўша соҳадаги ташқи маслаҳатчи-экспертлар хизматидан фойдаланиш;
-хавфни олдиндан билиш, тусмоллаш: тор жойларни ва хавф манбааларини аниқлаб олиш;
-ўзини суғурта қилиш учун корхона айланма маблағларининг бир қисми ҳисобига захира жамғармаси тузиш;
-бизнесни ва ходимларни суғурта қилиш йўли билан хавфнинг бир қисмини бошқа шахслар ёки ташкилотларга ўтказиш.
Сўнгги иккита усул, яъни ўз-ўзини ва бизнесни суғурта қилиш махсус захира фондини ташкил этиш ва зарарларни айланма молия маблағлари ҳисобидан қоплаш билан боғлиқ. Бу усулда фойдаланиш йўқотилиши мумкин бўлган мол-мулк бутун бизнеснинг мулкий ва молиявий миқёсларга нисбатан жуда кичик бўлган ҳолларда мантиқан тўғри бўлади.
Хежир (йўқотишлардан сақланиш) қилиш деган суғурта шакли ҳам бор. унинг моҳияти шундайки, айтайлик, хомашёни қайта ишлашга ихтисослашган фирма кутилаётган даромадларининг хавфини бошқа томонга ўтказиш орқали суғурта қилади. Хежирлашда сотувчи (харидор) фьюнчерс келишуви тузиш билан айни бир вақтда ўз савдосига тенг келадиган фьючерс шартномаларини харид қилади (ёки сотади).
Хежирлаш томонлар кўрадиган эҳтимолдаги зиённи камайтириш имконини беради. Товар нархи ўзгариши билан кўриладиган зарар фьючерс бўйича олинадиган ютуқ билан қопланади.
Банк, биржа, тижорат амалиётида валюта хатарини суғурта қилишнинг турли усуллари ҳам хежирлаш деб юритилади.
Хежир - бу баҳо бўйича таваккалчилик суғуртаси; фьючерс шартномаси.
Қуйидаги омиллар хавфдан холи бўлишига ёрдам беради:
-миллий валютадаги қатъий баҳолар ёки чет эл валютасининг миллий валютага нисбатан курсининг олдиндан белгиланиши;
-экспорт ва импорт хавфини ўзаро мослаштириш;
-ўз миллий банкларидан фойдали шартлар билан қарз олиш;
-банклар билан маълум муддатга мўлжалланган махсус валюта битимлари тузиш ва ҳк.
Амалиётда раҳбар ёки тадбиркор ўз фаолиятида:
-мол-мулк талофотига;
-молиявий йўқотишларга;
-даромадларнинг камайишига;
-фойда даражасини аниқлашдаги хатоликларга йўл қўймасли ва шу жиҳатларни яхшилаш мақсадида турли-туман таваккалчиликка борадилар. Шундай шароитда қайси бир турдаги таваккалчиликни танлаш, қайси бири кўпроқ самара бериши мумкинлигини аниқлаш кўп жиҳатдан таваккалчилик турларининг илмий асосланган тавсифномасини билишни тоқазо этади.
Савдо билан боғлиқ таваккалчилик - бу ўзаро тўловларнинг кечиктирилиши, шартнома шартларининг бажарилмаслиги оқибатида эҳтимол (таваккал) қилинадиган зарар ёки олинмайдиган даромад.
Молия билан боғлиқ таваккалчилик - бу эҳтимол қилинадиган молиявий зарарлар бўлиб, у ўз навбатида инвестиция ва пулнинг сотиб олиш қобилияти билан боғлиқ бўлган, охиргиси эса ўз навбатида,
-инфляция ва
-валюта билан боғлиқ бўлган таваккалчилик турларига бўлинади.
Инфляция билан боғлиқ таваккалчилик - бу олинган даромадларнинг қадри юқори инфляция оқибатида тезроқ қадрсизланишини билдиради.
Валюта билан боғлиқ таваккалчилик - бу чет эл валютаси курсининг ўзгариши оқибатида кўриладиган катта зарарни билдиради. Бу таваккалчилик экспорт-импорт операцияларини, шунингдек, валюта операцияларини баҳолашда ўта зарурдир.
Инвестиция билан боғлиқ таваккалчилик қуйидаги турларга бўлинади:
Тизимли таваккалчилик - бу, у ёки бу бозорда коньюктуранинг ёмонлашиши ёки тушиб кетиши оқибатида эҳтимол қилинадиган зарар. Бу таваккалчилик инвестицияни аниқ бир объектга эмас, балки муайян бозор (масалан, валюта бозори, қўзғалмас мулк бозори ва б.) учун барча қўйилган маблағ бўйича таваккалчиликни ифодалайди. Бунда инвестор катта зарар етказмасдан туриб ўз маблағини қайтара олмайди.
Селектив таваккалчилик - бу у ёки бу бозорда инвестиция объектини нотўғри танлаб олиниши оқибатида кўриладиган таваккал зарар ёки бой берилган наф. Масалан, қимматли қоғозлар портфелини шакллантиришда фонд биржасидаги қимматли қоғозлар турини нотўғри танлаш оқибатида кўриладиган зарар шундай таваккал турига киради.
Кредит таваккалчилиги - бу қарз олган томоннинг ўз мажбуриятларини тўлай олмаслик хавфи. Банк яхши фойда кўриши учун кредитлаш хавфини камайтириш шарт. Банк ҳамиша қарзнинг ўз вақтида ва фоиз билан қайтиб келиши қай даражада мумкинлигини назарда тутиб таваккалга боради. Бундай таваккалчиликка кредитни тўлаш муддатини кечиктириш ёки облигацияларга тўлашни музлатиб қўйиш мисол бўлади.
Регионла таваккалчилик - муайян регионларнинг иқтисодий ҳолати билан боғланган бўлиб, у:
-мазкур регионнинг асосий маълумотига (масалан, республикамизда пахтага) бўлган коньюнктура нархининг пасайиши оқибатида кўрилиши мумкин бўлган зарар хавфи;
-иқтисодий ва сиёсий мустақилликка эришиш оқибатида кўрилиши мумкин бўлган зарар хавфи;
-ишлаб чиқаришнинг кескин тушиб кетиши ёки ишсизлик даражасининг ошиши оқибатида кўрилиши эҳтимол қилинадиган зарар хавфини ифодалайди.
Тармоқ билан боғлиқ таваккалчилик айрим тармоқь иқтисодиёти билан боғлиқ бўлиб, у икки омил таъсири остида бўлади:
-тармоқдаги даврий барқарорликка;
-тармоқ ишлаб чиқаришининг ҳаётий босқичларига.
Корхона таваккалчилиги инвестиция объекти бўлган аниқ корхона фаолияти билан боғлиқ. Гарчи бу таваккалчилик тармоқ ва регионал таваккалчиликлар таъсири остида бўлса-да, ундаги таваккалчилик даражаси корхонанинг бозордаги мавқеи, доимий мижозлар (истеъмолчилар)нинг бўлиши, ишлаб чиҳарилаётган маҳсулотнинг сифати ва бошқаларга боғлиқ. Корхона фаолиятидаги таваккалчилик қуйидаги кўринишларда бўлади:
-ишлаб чиқаришни истеъмолчи томонидан талаб қилиб олмаслиги оқибатида кўриладиган таваккал зарар;
-хўжалик шартномаларини бажармаслик оқибатида кўриладиган таваккал зарар;
-рақобатнинг кучайиши оқибатида кўриладиган таваккал зарар;
-кўзда тутилмаган харажатларнинг вужудга келиши ва даромаднинг камайиши оқибатида кўриладиган таваккал зарар;
-корхона маблағининг талофоти туфайли кўриладиган таваккал зарар.
Инвестиция таваккалчилиги деганда янги товар ёки хизмат, янги технологияни ишлаб чиқиш ва жорий қилиш учун сарфланган харажатларнинг қопланмаслиги оқибатида кўриладиган таваккал зарар тушунилади.
Таваккал капитал - бу фан-техника янгиликларини жорий этиб, янги технологияни ўзлаштириб, бозор рақобатига бардош берадиган янги товарларни ишлаб чиқариш учун таваккалга қўйиладиган (сарфланадиган) капитал.
Таваккал капитални, одатда майда бизнес вакиллари ёки уларга алоқадор йирик фирмалар қўяди. Таваккал капитал фан-техника ютуқларини ишлаб чиқаришга жорий этишда катта роль ўйнайди.
Инвестиция объекти бўлиши у ёки бу товарни сотиш жараёнида унинг сифатини баҳолашдаги ўзгариш оқибатида кўзланган зарар хавфи инвестиция объекти (қимматли қоғозлар, қимматбаҳо нодир металлар, қўзғалмас мулк ва ҳ.к.)нинг тугатилиши таваккалчилиги деб аталади.