10 -tema. Erte jas dáwiri. Shınıģıw rejesı: Erte jas dáwirinde fizikalıq hám fiziologiyalıq rawajlanıw. Is-háreket kónlikpeleriniń rawajlanıwı

Tartınshaq hám qorqaq balalardıń tálim-tárbiyasında ata-analar álpayım, shıdamlı, olardıń hár bir durıs háreketlerin xoshametlep barıwı kerek.


Qaytalaw ushın sorawlar:
1. Balanıń sóylew tili qaysı jasında aktiv rawajlana baslaydı?
2. Balanıń sózlerdi anıq ayta almawına neler sebepshi boladı?
3. Situativ sóylew degenimiz ne?
4. Til hám oylaw processleri arasındaǵı baylanısqa túsinik beriń.
5.Balanıń tilin rawajlandırıwǵa arnalǵan shınıǵıwlarǵa mısallar keltiriń.
4. Aqlıy jaqtan rawajlanıw. Predmetli iskerlik erte jas dáwirinde jetekshi xızmet sıpatında
Alımlardıń ilimiy miynetlerinde (F.Frebel, M.Montessori, A.P.Usova, A.E.Zaporojec, L.A.Venger, N.N.Poddyakova h.t.b.) mektepke shekemgi jastaģı balalardıń aqlıy jaqtan rawajlanıwı hám olardıń tárbiyası hár dayım aktual másele bolıp kelgen. Mektepke shekemgi tárbiyanıń dáslepki sistemasın jaratqan pedagoglar F.Frebel hám M.Montessoridiń sistemalarında názerde tutılģan balanıń aqlıy tárepten rawajlanıwı tek predmetlerdiń hám qubılıslardıń sırtqı kórinisli qásiyetlerin bilip qoymastan, al tábiyattıń kóplegen qubılısları, jámiyetlik turmıs tiykarındaģı ulıwma baylanıslar haqqındaģı túsiniklerdi de ózlestiriw arqalı hár túrli máselelerdi sheshiw hám analizlew uqıbına da iye bolatuģınlıģı keltirilip ótilgen.
Aqılıy rawajlanıw - bul hár bir jasqa baylanıslı ortalıqtıń tásirinde, sonday-aq beriletuģın tárbiya hám oqıtıw tásirinde, sonıń menen birge balanıń jeke tájiriybesi tásirinde pikirlew processlerinde júz beriwshi sana hám muģdarlı ózgerisler jıyındısı bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge balanıń aqlıy rawajlanıwına biologiyalıq faktorlar da tásir etedi: miydiń dúzilisi, analizatorlardıń jaģdayı, nerv iskerligi ózgerisi, shártli baylanıslardıń qáliplesiwi, násillik uqıplılıqlar h.t.b.
Alımlardıń maģlıwmatları boyınsha balanıń aqlıy qásiyeti tuwılģannan baslap dóretiwshilik xarakterge iye boladı eken, biraq hámmede de kútilgen nátiyjeni bermeydi. Biliwimizshe, balanıń aqlıy uqıplılıģı ulıwma rawajlanıwı hám rawajlanbawı, olardıń qanday baģdar alıwı tárbiyaģa baylanıslı boladı eken. Balanıń aqlıy rawajlanıwı bilim kólemi, xarakteri hám mazmunı boyınsha, psixikalıq processlerdiń (seziw, qabıl etiw, este saqlaw, pikirlew, qıyal etiw, dıqqattıń qálipleskenlik dárejesi menen de baylanıslı boladı. Demek, balanıń aqlıy rawajlanıwı sociallıq hám boilogiyalıq faktorlar kompleksine baylanıslı bolıp, bulardı baģdarlawshı, bayıtıp barıwshı, sistemalastırıwshı tárbiya hám oqıtıw procesi bolıp esaplanadı.
Aqlıy jaqtan tárbiyalaw-úlkenlerdiń hár tárepleme rawajlanıw, qorshaģan ortalıqqa beyimlesiw ushın zárúr bilimlerdi beriwi, usı tiykarda úyreniletuģın processlerdi, ózlestirgen bilimlerdi iskerlikte qollanıw uqıplılıģın qáliplestiriw maqsetinde balalardıń aqlıy rawajlanıwına tolıq maqsetke baģdarlanģan tásir bolıp tabıladı.
Aqlıy tárbiya hám aqlıy rawajlanıw óz-ara tıģız baylanıslı. Aqlıy tárbiya kóp hallarda aqlıy rawajlanıwdı anıqlaydı, oģan kómeklesedi. Biraq bul ómiriniń dáslepki jıllarında balalardıń aqlıy rawajlanıw nızamlılıqları hám múmkinshilikleri esapqa alınģan jaģdayda ģana júz beredi. Mektepke shekemgi jas dáwirinde balanıń aqlıy rawajlanıwında jol qoyılģan qáte-kemshilikler úlken jasında joq etiw qıyın bolıwı múmkin, sebebi mektepke shekemgi jas dáwirinde tálim hám tárbiyanıń tiykarģı túsinikleri qáliplesedi hám bul qáliplesken túsinikler balanıń keyingi rawajlanıwıa keri tásirin tiygiziwi múmkin boladı. Mısalı, ayırım shańaraqta balalar baqshasında balanıń qurılıs materialları, konstruktorlar menen oynawına dıqqat qaratpaydı. Usınıń saldarınan balada keń qıyal etiw rawajlanbay, bul mektepte geometriyanı, sızıwdı úyreniwde qıyınshılıq tuwdırıwı múmkin. Mektepke shekemgi jastaģı balanıń aqlıy rawajlanıwınıń tiykarģı ózgesheligi-úyreniwdiń obrazlı formalarına: qabıllaw, obrazlı pikirlew, qıyal etiwge iye bolıwı. Olardı payda etiw hám qáliplestiriw ushın mektepke shekemgi jas ayrıqsha múmkinshiliklerge iye boladı.
A.N.Leontevtiń bildirip ótkenindey, balanı aqlıy jaqtan tárbiyalawdı ruhıy rawajlanıwdan, bay qızıģıwshılıqtan, sezimlerden hám onıń ruwxıy kórinisin payda etiwshi basqada belgilerden ayırıp qarawģa bolmaydı. Haqıyqatında da, balada rawajlanatuģın, úyreniletuģın processler hár qıylı iskerlik túrlerinde kórinedi. Solay etip, qıyal etiwi rawajlanģan balada aldında turģan iskerlik obrazı qáliplesedi, ol onı jobalastıradı, anıqlaydı. Balanıń ózlestirgen bilimi tek onıń bilim dárejesin keńeytip qoymaydı. Bul bilimler adamlarģa, onıń is-háreketlerine, tábiyatına, kórkem-ónerge hám h.t.b. qatnasın belgileydi.
Balanıń ádep-ikramlıq kelbetin rawajlandırıw ushın morallıq normalar, minez-qulıq tártipleri, ádep-ikramlıq sıpatlardıń ayqın kórinisleri haqqında túsinikler zárúr boladı. Mısalı, 3-4 jasar balalar birge oynaytuģın, jánjellespeytuģın qálegen bala haqqında aytadı: «Bul meniń dostım». Dos degen kim? Doslasıw degen ne? Dos ózin qalay tutadı? – degen sorawlar menen bala menen sáwbetlessek, balanıń ózlestirgen doslıq haqqında, dostı haqqında túsinikleri onıń minez-qulqın baģdarlap, onı jańa mazmun menen tolıqtıradı, dostınıń is-háreketin bahalaw hám ózin-ózi bahalaw ushın xızmet etedi.
Bala erte jastan baslap deń-sawlıģın saqlawģa, mádeniy-gigienalıq ádetlerdiń qáliplesiwine, durıs háreketlerdi ózlestiriwge tiykar bolatuģın óz denesin kútip-qaraw (bet-qoldı qalay juwıw, bet oramaldan qalay paydalanıw) haqqında bilimlerdi iyelew arqalı tazalıqqa úyrenip baradı. Balalardı mádeniyatqa tartıw, kórkem-óner shıģarmaları menen tanıstırıw, qorshaģan dúnyanıń gózzalıģın ańlawdı, túsiniwdi talap etedi, bul bolsa qıyal etiw, pikirlew, yadta saqlawlarsız múmkin emes. Pikirlew iskerligin estetikalıq tárbiya processine qosıw -balanıń baqlawshılıģı, sensorlı mádeniyat, pikirlew dárejesi kórinetuģın bahalı oy-pikirdiń qáliplesiwi ushın tiykar bolıp tabıladı.
Ómiriniń dáslepki jıllarınan baslap balanı tolıq aqlıy jaqtan rawajlandırıw ushın onıń qabıl etiwi hám pikirlewin rawajlandırıw haqqında oylaw, ģamxorlıq etiw zárúr. Usıģan baylanıslı mektepke shekemgi jastaģı balalardı aqlıy jaqtan rawajlandırıwdıń eń áhmiyetli wazıypaları tómendegiler ibarat boladı:

• 
  sensorlı tárbiya (rawajlanıw);
  
• 
  pikirlew iskerliginiń rawajlanıwı (pikirlew operaciyalarına, túsiniw processlerine hám uqıplılıqlarına iye bolıw);
  
• 
  sóylew tiliniń qáliplesiwi;
  
• 
  biliwge qushtarlıģın, qızıģıwshılıqların tárbiyalaw;
  
• 
  qorshaģan dúnya predmetleri hám qubılısları haqqında elementar bilimler sistemasın qáliplestiriwden ibarat.
  

İ.M.Sechenov balanıń oy-pikiri negizi seziwden ibarat dep jazadı. Seziw hám qabıl etiwdiń rán-báreńligi qorshaģan dúnyanı tolıq úyreniw, pikirlew processleriniń rawajlanıwı ushın tiykar boladı degen edi, sebebi «sırtqı sezimler barlıq aqlıy iskerlik ushın materiallar beredi» (K.D.Ushinskiy).
Qabıl etiwdi rawajlandırıw ushın bala ózine premdetlerdi, sensorlı etalonlardı tekseriwdiń eń únemli usılların qamtıp aladı. Bul izertlewlerge muwapıq seziw hám qabıllaw predmetlerdi, onıń ózgesheliklerin tekseriwge qaratılgan analizatorlardıń ayrıqsha tásirlerinen turadı. Balanıń analizatorların rawajlandırıw - onı psixologiyada perceptiv tásirler dep atalıwshı predmetti tekseriw háreketlerine úyretiw túsinigin ańlatadı. Perceptiv tásirler járdeminde bala predmette jańa sıpatlardı hám qásiyetlerdi qabıllaydı: sıypalap kóredi, ústi qanday ekenligin biliw ushın (tegis, gedir-budır); qısıp kóredi, qattılıģın anıqlaw ushın (bos, mayısqaq) h.t.b. Sensorlı tárbiyanıń wazıypası - balanı usı tásirlerge óz waqtında úyretiw bolıp tabıladı. Predmetlerdi tepkseriwdiń ulıwmalasqan usılları pikirlew processlerin rawajlandırıw ushın, salıstırıw, ulıwmalastırıw operaciyaların qáliplestiriw ushın úlken áhmiyetke iye. Sebebi erte jas dáwirinde balalarda negizgi sensorlı etalonlar haqqındaģı túsinikleri qáliplesedi. Bul dáwirde bala onıń háreketi ushın úlken áhmiyetke iye bolģan predmetlerdiń ayırım qásiyetlerin súwretlep beredi (predmetlerdiń kólemin, formasınıń ayırım ózgesheliklerin, aralıqtı h.t.b.), predmetlerdiń qásiyetleri obrazın belgili bir predmetler menen salıstıradı (qızģısh –sarı reńdi «geshirdey» dep aytadı). Ádette bul dáwir bes hám altı jaslar aralarına shekem dawam etedi. Sonıń menen birge, izertlewlerdiń kórsetiwinshe, úlken mektepke shekemgi jasta balalar predmetlerdiń sapasın ózlestirgen ulıwma qabıl etilgen etalonlar menen salıstırıwı múmkin: quyash shar sıyaqlı, limon hám qıyar sopaq formalı h.t.b.. Bul jastaģı bala ushın reńler etalonı sıpatında jeti reńli spektr hám olardıń túrleri, formalar etalonı sıpatında-geometriyalıq figuralar sistemasın qabıl etedi.
M.Montessorı sisteması boyınsha seziw hám qabıl etiw balalarda shınıģıwlar waqtında arnawlı materiallar járdeminde rawajlandırılģan. Sensorlı tárbiyanıń jergilikli sisteması tek shınıģıwlar waqtında emes, al kúndelikli turmısta da shólkemlestiriletuģın mazmun-mánili iskerlik processinde balanıń qabıl etiwin rawajlandırıw zárúrligi aytılıp ótiledi. Mısalı, balalardı qashan suwdıń qásiyetleri menen tanıstırıw kerek? Bet-qoldı juwıw, suw menen oynaw waqtında tárbiyashı tárbiyalanıwshılardı suwdıń qásiyetlerin biliwge úyretiwi lazım (tınıq, iyisi, dámi, óz forması joq, aģın suw, túrli temperaturalı, suwıqta qatadı, suwda túrli predmetler júzip júredi hám batıp ketedi h.t.b.). Bul alınģan maģlıwmatlar balanıń turmısında, álbette, úlken ámeliy áhmiyetke iye boladı.
Erte jas dáwiri jasındaǵı balalardıń oylawı hám pikirlewiniń rawajlanıwına sóylew tili júdá úlken tásir kórsetedi. Sebebi, til menen oylaw óz-ara tıǵız baylanıslı process bolıp tabıladı. Bul jastaǵı balalardıń oylawı ózine tán ózgesheliklerge hám anıq xarakterge iye. Bul jaǵday olar usı waqıttaǵı qabıl etip turǵan nárseleri haqqında júdá ápiwayı túsinikke iye bolıp, oylawı da sol tárizde boladı. Bunnan tısqarı bul jastaǵı balalardıń oylaw processlerinde háreket elementleri kóp boladı. Sonlıqtan da, olardıń oylawı ayırım waqıtlarda háreketli oylaw dep te júritiledi.
Erte jas dáwirinde balalarda ele oylawdıń pikirlew operaciyaları, yaǵnıy analiz hám sintez, ulıwmalastırıw sıyaqlı nárseler ele belgili kóriniske iye bolmaydı. Olar qollarındaǵı oyınshıqların yamasa qollarına tiygen nárselerin ámeliy (ılaqtırıp kóredi, tekserip, buzıp kórip analiz etedi. Biraq, sintez etiwge aqılı jetpeydi). Bunnan «baqshaǵa shekemgi tárbiya jasındaǵı balalardıń pikirlew processlerin ámelge asırıwǵa tayar emes» - degen máni kelip shıqpaydı. Baqshaǵa shekemgi tárbiya jasınıń aqırına kelip oylawdıń rawajlanıwında sóylew tiliniń tásiri artadı. Bala jańa sózlerdi kóbirek bilip, olardan óziniń oylaw procesinde paydalana baslaydı. Bul jaǵday pikirlew procesiniń rawajlanıwına járdem beredi. Balada sózler arqalı analiz hám sintez qılıw, abstrakciyalaw hám ulıwmalastırıwdıń dáslepki belgileri kórine baslaydı.
Oylawdıń rawajlanıwınıń jáne bir basqıshı sonnan ibarat, baqshaǵa shekemgi tárbiya jasınıń aqırına kelip bala ayırım túsiniklerdi bilip alıwǵa hám bul túsiniklerdiń eń áhmiyetli belgilerin ózlestiriwge erisedi. Máselen, bala kóbinese úlkenler menen balalar arasındaǵı parıqtı biliwge qızıǵadı. Ol bul parıqtı baqlap, salıstırıp, kóplegen sorawlarǵa juwap tabadı. Nátiyjede, bala tiyisli túsiniklerdiń ayırım belgilerin bilip aladı. 3 jasqa tolǵan bala úlken jastaǵı adamlardıń jumısqa birdey waqıtta ketetuǵınlıǵın júdá jaqsı biledi. Eger bul jastaǵı balaǵa «aǵań jumısqa endi erte ketpeydi» dep aytılsa, ol hayran bolıp qaladı. Sebebi, úlken adam bolǵan ákesiniń jumısqa barmawı onıń túsinigine tuwra kelmeydi. Onıń túsiniginde hámme úlken adamlar azanda jumısqa ketiwi kerek. Sonıń ushın ol oylanıp otırmay, «aǵam úlken adam ǵo!» dep juwap beredi.
Erte jas dáwirinde balalar túsingenlerinen paydalanıp, ápiwayı juwmaqlar shıǵarıwǵa úyrene baslaydı. Olar bir neshe qararlardan paydalanıp, úlken, kishi, biyik, pás, kóp, az sıyaqlı ápiwayı juwmaqlar shıǵara aladı, bul jaǵday oylawdıń jáne de rawajlanıwı ushın tiykar boladı.
Erte jas dáwiri ámeliy háreketli oylawdıń júzege keletuǵın dáwiri esaplanadı. Predmetler menen túrli háreketlerdi ózlestiriwde olardaǵı áhmiyetli hám ózgermeytuǵın belgilerdi ajıratıw kónlikpesi payda boladı, nátiyjede ulıwmalastırıw hám ulıwma túsiniklerdi ózlestiriw procesi júz beredi. Jańa sharayatta predmetli háreketten paydalanıwı balanıń aqlıy jaqtan ósiwine unamlı tásir etedi. Balanıń óziniń háreketin úlkenlerdiń háreketi menen salıstırıw (atasına, yamasa anasına usap keseni kóteriw, yamasa átkónshekti aylandırıw, sekiriwge umtılıw) hám onıń usas táreplerin tabıwı balanıń aqlıy jaqtan rawajlanıwı ushın belgili áhmiyetke iye.