10 -tema. Erte jas dáwiri. Shınıģıw rejesı: Erte jas dáwirinde fizikalıq hám fiziologiyalıq rawajlanıw. Is-háreket kónlikpeleriniń rawajlanıwı

Qaytalaw ushın sorawlar:
1. Balada oylaw procesi qaysı dáwirinde payda baladı?
2. Balanıń aqlıy jaqtan rawajlanıwında analiz-sintez procesi qalay payda baladı?
3. Predmetler menen háreketleniwi balanıń aqlıy jaqtan rawajlanıwına qanday tásir kórsetedi?
5. Erte jas dáwirinde óz-ózin ańlawı
Erte jas dáwiriniń aqırına kelip, balanıń turmıs tájiriybesiniń ósiwi hám sóylew tiliniń rawajlanıwı nátiyjesinde joqarı sezimler, yaǵnıy intellektual, estetikalıq, doslıq sezimleri júzege kele baslaydı.
Baqshaǵa shekemgi tárbiya jasındaǵı balalarda barlıq psixikalıq processler belgili dárejede rawajlanar eken, bul olardıń sanasınıń rawajlanıwına tiykar boladı. Tili shıǵıp, qabıl etiwi hám oylawı bir qansha rawajlanǵan bala dógerek-átiraptaǵı hár túrli nárselerge sanalı qatnasta bola baslaydı. Bala óziniń túrli zárúrliklerin ańlap, óziniń jeke qásiyetlerin qáliplestire baslaydı.
Belgili rus fiziologı I.M.Sechenovtıń sózi menen aytqanda, bala usı dáwirden baslap ózin dógerek-átiraptaǵı nárselerden ajıratıp, óz-ózin ańlay baslaydı. Bul jastaǵı balalardıń sóz baylıǵında óziniń jekkeligin bildırıwshi “men” degen almasıq tez-tez ushırasıp turatuǵın boladı. 2-3 jaslı bala óziniń keypiyatı tásirinde oylamay háreket etedi. Usı dáwirden balalar bir-birinen ózleriniń ádep-ikramlıq qásiyetleri menen parıq qıladı. Usı dáwirden baslap balalardıń jeke (individual) ózgeshelikleri qáliplese baslaydı.
Óz-ózin ańlaw – bul psixikalıq processler jıyındısı bolıp, bulardıń járdeminde adam ózin ańlap, ózine qaratılģan emocional qatnastı rawajlandıradı. Bul processtiń juwmaģında “Men” obrazı payda boladı, yaģnıy ózin bahalaw arqalı jıynalģan ózi haqqındaģı túsinikler jıyındısı bolıp esaplanadı.
Psixolog Volf Merlin shaxstıń óz-ózin ańlawında tómendegi elementlerdi ajıratadı²:

• 
  Óziniń emocional jaģdayın ańlaw;
  
• 
  Ózin sub’ekt sıpatında ańlawı;
  
• 
  Ózin basqa subektlerden ajıratıw;
  
• 
  Óz-ózin bahalaw
  

Zamanagóy psixologlar óz-ózin ańlaw procesiniń tómendegi kriteriyaların ajıratadı:

• 
  Shaxstıń dógerektegilerden siciyallıq hám materiallıq jaqtan ajıralıwı;
  
• 
  Óziniń pikirleri hám háreketlerin qadaģalay alıwı;
  
• 
  Basqa adamlardıń pazıylerlerin ózinde qollap kóriw;
  
• 
  Óziniń istegi, zárúrligi hám motivlerin túsine alıw qábiliyeti;
  
• 
  Óziniń jeke hám xarakterindegi ózgesheliklerin ańlawı.
  

Demek, óz-ózin ańlaw procesi 2 túsinik arqalı: ózin biliwi hám ózine qatnastı ańlatadı.
Balanıń shaxs bolıp qáliplesiwi, onıń ózligin ańlawı, yaģnıy fizikalıq, ruwhıy hám sociallıq janzat ekenligin ańlap, aqlıy rawajlanıwı menen baylanıslı boladı. Óz-ózini ańlaw - bul insannın rawajlanıw dárejesi bolıp, bul balanıń dógerek-átirap penen bolģan qarım-qatnası tiykarında júzege keledi. Óz-ózin ańlaw balalarda jeke tárizde (individual) bir jasınıń ayaqlarına barıp payda bola baslaydı. Bunda bala ózin dógerek-átiraptaģa predmetlerden ózin ajırata baslaydı. Óz-ózin ańlaw balanıń óz maqsetlerin ańlap jetiwi menen birge onıń háreketleri motivine de baylanıslı boladı. Bul bolsa balaģa ózin ózi basqarıwdıń keyingi basqıshına ótiwine járdem beredi. Demek, bala endi ózin predmetlerden ajırata baslaydı. Balanıń eń dáslepki óz-ózin ańlawı birinshi marte óziniń denesin aynada kóriwinen baslansa, keyingi basqısh óziniń atın biliwi hám úshinshi bette óziniń atın aytıp ózin predmetlerden ajırata baslawı bolıp esaplanadı.
Balanıń erkin háreketleniwi menen birge onda erklik qásiyetleri tárbiyalana baslaydı. Shashılǵan oyınshıqlardı jıynastırıw, óz orınlarına qoyıw, joytılǵan nárselerdi ózine taptırıw wazıypasınıń ózi de bala ushın áhmiyetli tapsırmalardan bolıp tabıladı. Bunday tapsırmalar balanı erkin háreketleniwge hám shıdamlılıqqa úyretedi hám bunıń menen birge balada xarakter, erk hám oylawınıń júdá áhmiyetli sıpatları kórine baslaydı.
Balanıń úlkenlerdiń talapların orınlaw ushın, bul talaplar tiykarlı hám onıń kúshi jetetuǵın dárejede bolıwı lazım. Balaǵa tapsırma berilgennen keyin, onıń orınlanıwın sózsiz baqlaw kerek.
Balanıń óz erkin tárbiyalaw ushın oǵan sharayat jaratıw lazım. Sebebi, erklik kónlikpeler tek ǵana turaqlı túrde shınıǵıwlar arqalı tárbiyalanadı. Kúndelikli tártip–qaǵıydalarǵa boysınıw erk, intizamlılıq, kelisimshil hám tazalıqqa tárbiyalaw da úlken áhmiyetke iye.
Úlkenlerdiń jaqsı minez-qulqı balalar ushın úlgi bolıwı kerek. Biraq tek ǵana bir úlginiń ózi jeterli emes. Bálkim, unamlı háreketlerge de mudamı úyretip barıw kerek, aktiv iskerlik procesinde ǵana balada eń zárúr kónlikpe, ádet hám ádep-ikramlılıq qásiyetleri payda boladı hám bekkemlenedi.
Bul dáwirde balada «men ózim» koncepciyasınıń júzege keliwi jeke sıpatlardıń qáliplesiwine alıp keledi hám usı waqıtlarda bala shaxs sıpatında qáliplese baslaydı. Balada jeke háreketler payda bolıwı rawajlanıwdıń jańa dáwiriniń baslanǵanın bildiredi.